کارى، نخست، مصالح و مفاسد و عواقب آن را بسنجد و در صورت وجود مصلحت، آن را انجام دهد و گرنه آن را ترک کند.^۱ رسول خدا صلی الله علیه و آله می‏فرماید:

خُذِ الأَمرَ بِالتَّدبِیرِ، فَإِن رَأَیتَ فِى عَاقِبَتِهِ خَیراً فَامضِ، وَ إِن خِفتَ غَیّاً فَأمسِک.^۲

۰.هر کارى را با تدبیر آغاز کن. اگر در آینده آن خیر و خوبی دیدی، وارد عمل شو؛ و اگر از گمراهی ترسیدی، پس دست نگه‌دار.

امام على علیه السلام می‏فرماید:

لَا عَقْلَ کَالتَّدْبِیرِ.^۳

۰.هیچ خردى مانند تدبیر نیست.

یعنى عالى‏ترین نشانه رشد عقلى آن است که فرد هرگاه بخواهد کارى انجام دهد، به پیامدها و زوایاى مختلف آن بیندیشد؛ زیرا تدبیر و عاقبت‏اندیشى قبل از انجام دادن کارها، انسان را از خطا و لغزش مصون می‏دارد.

امام على علیه السلام می‏فرماید:

التَّدْبِیرُ قَبْلَ الْعَمَلِ یؤْمِنُکَ مِنَ النَّدَمِ.^۴

۰.تدبیر [و عاقبت‏اندیشى] پیش از انجام دادن کار، تو را از پشیمانى در امان مى‏دارد.

روایات دیگرى نیز در این زمینه با همین مضمون وجود دارند. برای مثال، امام على علیه السلام می‏فرماید:

رَوِّ قَبلَ العَمَلِ تَنجُ مِنَ الزَّلَلِ.^۵

۰.پیش از عمل تفکر کن، تا از خطاها مصون مانی.

به‏دقّت بررسى می‏کنند و آن‏گاه که مطمئن شوند رفتارشان را عقل تأیید می‌کند و در چارچوب اخلاق الهى است، به آن اقدام می‏کنند.

بر عکس، افرادى که ایمان و تقوای درستی ندارند، هرچه دلشان بخواهد انجام می‏دهند، بی‌آنکه به پیامدهاى آن بیندیشند. چنین افرادى پس از گذشت زمان کوتاهى به اشتباه خود پى می‏برند و آثار پشیمانى در چهره‏شان آشکار خواهد شد. مفهوم «حزم» در روایات دقیقاً به همین موضوع تصریح شده است؛ یعنى پیش از هر کارى باید به همه ابعاد و زوایاى آن توجّه داشت. در غیر این صورت نمى‏توانیم رفتارمان را در مسیر درست و هدفى که در نظر داریم، جهت‏دهى کنیم^۱. امام على علیه السلام می‏فرماید:

مَن خَالَفَ الحَزمَ هَلَکَ.^۲

۰.هر که با حزم [= دوراندیشى] مخالفت کند، نابود خواهد شد.

در روایات دیگر نیز به این موضوع اشاره و توصیه شده که ابتدا باید به پیامد رفتارهاى خود، نیک بیندیشیم. امام على علیه السلام می‏فرماید:

رَوِّ تَحْزِمْ، فإذَا اسْتَوْضَحْتَ فَاجْزِمْ.^۳

۰.فکر کن، تا دور اندیش شوى و چون همه جوانب کار برایت روشن شد، آن‏گاه تصمیم قطعى بگیر.

۲. تدبیر‌

مفهوم دیگرى که در فرایند تصمیم‏گیری می‏تواند نقش داشته باشد، «تدبیر» است. لغت‏شناسان، واژه «تدبیر» را این گونه تعریف کرده‏اند: تدبیر در کار به معناى آن است که به سرانجام آن نظر کنى.^۴ براساس این تعریف، تدبیر با مفهوم حزم مرتبط است. معنایى که از حزم و تدبیر بر می‏آید این است که هر شخص موظّف است قبل از اقدام به