ج ـ دوراندیشی

در آموزه‏های دینی بارها به موضوع عاقبت‏نگری، دوراندیشی و تأمّل در سرانجام کار سفارش شده است. اهمیّت این موضوع را می‏توان با بررسی مفاهیمی چون: حزم، تدبیر، تدبّر، تفکّر و عاقبت‏اندیشی به‏دست آورد. اگرچه همه این مفاهیم در یک حوزه معنایی جای دارند، ولی به دلیل تفاوت‏های اندکی که میان آنها وجود دارد، آنها را جداگانه بررسی می‏کنیم.

۱. حزم

حزم، در لغت به معناى استوارى و پیش‏بینی، دوراندیشى، عاقبت‏نگرى و تأمّل در سرانجام کار است.^۱ هر رفتارى که انجام می‏دهیم، آثار و پیامدهایى دارد که اگر به‏موقع و پیش از عمل، به آنها آشنا باشیم، عاقلانه‏تر تصمیم خواهیم گرفت. امام على علیه السلام می‏فرماید:

اتَّقِ العَوَاقِبَ عَالِماً بِأَنَّ لِلأَعمَالِ جَزَاءً وَ أَجراً، وَ احذَر تَبِعَاتِ الأُمُورِ بِتَقدِیمِ الحَزمِ فِیهَا.^۲

۰.به پیامد کارها توجّه داشته باش؛ زیرا هر عملى پیامد و پاداشى دارد و با حزم [= دوراندیشى]، از پیامد نامطلوب اعمال بپرهیز.

بر اساس روایات، یکى از نشانه‏هاى پرهیزگاران این است که نرم‏خو و دوراندیش‏اند. امام على علیه السلام در وصف آنان می‏فرماید:

وَ حَزْماً فِى لِینٍ.^۳

۰.نرم‏خو و دوراندیش‏اند.

یعنى پرهیزگاران، هرگاه بخواهند کارى انجام دهند، ابتدا همه ابعاد و زوایاى آن را

ب ـ اراده

برای آنکه در مسیر تصمیم‏گیری به نتیجه‏ای روشن دست یابیم، فقط نیّت انجام دادن کار کافی نیست، بلکه لازم است تا اراده‌ای نیز بر اجرای آن تعلّق گیرد. به واسطه اراده و همّت انسان است که قدر و منزلت افراد شناخته می‏شود. امام علی علیه السلام می‏فرماید:

قَدرُ الرَّجُلِ عَلى قَدرِ هِمَّتِهِ.^۱

۰.ارزش مرد به قدر همّت اوست.

به دلیل اهمیّت عزم و اراده در مسیر تصمیم‏گیری، باید آسیب‏های تضعیف کننده اراده انسان را شناسایی کرد؛ چراکه عزم و اراده قوی با راحت‏طلبی یک‌جا جمع نمی‏شود. امام على علیه السلام در این باره می‏فرماید:

لاتَجتَمِعُ عَزیمَةٌ و وَلیمَةٌ، ما أنقَضَ النَّومَ لِعَزائمِ الیَومِ، و أمحَى الظُّلَمَ لِتَذاکیرِ الهِمَمِ.^۲

۰.عزم و تصمیم [براى رسیدن به کمالات و مقامات عالى] با سور چرانى [= راحت طلبى] سازگار نیست. چه بسیار خواب‏هاى شبانگاهى که تصمیم‌های روز را بر هم زده و چه بسیار تاریکی‏هایى که یاد همّت‏هاى بلند را از خاطره‏ها زدوده است.

پس لازم است درد کاهلی و اهمال‏کاری با عزم و اراده قوی درمان شود تا این وضعیت، به صورت یک رفتار قالبی نهادینه نشود. امام علی علیه السلام می‏فرماید:

فتَداوَ مِن داءِ الفَترَةِ فی قَلبِکَ بِعَزیمَةٍ، و مِن کَرَى الغَفلَةِ فی ناظِرِکَ بِیَقَظَةٍ.^۳

۰.بیمارىِ سستىِ دلِ خود را با تصمیم قوى درمان کن و خوابِ غفلتِ دیده بصیرتت را با بیدارى.