از گمان دورى کنید؛ زیرا گمان دروغ‏ترین سخن است. در پى شنیدن سخنان مردم و کشف عیب آنان نباشید.

امام على علیه السلام به تفسیر مثبت رفتار و گفتار فرد مقابل تا جایی که محملی برای چنین خوش‏بینی و خوش‏گمانی وجود دارد، سفارش می‏‏کند و از بدگمانی برحذر می‏دارد:

ضَعْ أمرَ أخیکَ عَلى أحسَنِهِ حَتّى یَأتِیکَ مِنهُ ما یَغلِبُکَ و لاتَظُنَّنَّ بِکَلِمَةٍ خَرَجَت مِن أخیکَ سُوءاً و أنتَ تَجِدُ لَها فِی الخَیرِ مَحمِلاً.^۱

۰.رفتار برادرت را به بهترین وجه آن تفسیر کن تا زمانى که کارى از او سر زند که راه توجیه را بر تو ببندد و هیچ‏گاه به سخنى که از دهان برادرت بیرون آید، تا وقتى براى آن توجیه خوبى می‏یابى، گمان بد مبَر.

خوش‏بین بودن قطعاً با ساده‏اندیشی تفاوتی محسوس دارد؛ چراکه خوش‏بینی با سلامت جسمانی و روانی و رشد فردی و اجتماعی انسان ارتباط دارد،‏ اما ساده‏اندیشی همیشه می‏تواند برای انسان مخاطراتی به همراه داشته باشد. البته وضعیت محیطی و اجتماعی در داشتن نگرش خوش‏بینانه اثرگذار است و باید آنها را در نظر گرفت. امام على علیه السلام در تبیین خوش‏بینی سودمند و ناسودمند در دو موقعیّت راستی و ناراستی اوضاع زمانه، می‏فرماید:

إذَا استَولَى الصَّلاحُ عَلَى الزَّمانِ و أهلِهِ ثُمّ أساءَ رَجُلٌ الظَّنَّ بِرَجُلٍ لَم‏تَظهَرْ مِنهُ حَوبَةٌ فَقَد ظَلَمَ و إذَا استَولَى الفَسادُ عَلَى الزَّمانِ و أهلِهِ فَأحسَنَ رَجُلٌ الظَّنَّ بِرَجُلٍ فَقَد غَرَّرَ.^۲

۰.هرگاه درستى و پاکى بر زمانه و مردم روزگار حکم‌فرما شد، اگر کسى به دیگرى بى آنکه گناهى از او آشکار شود گمانِ بد بَرَد، ستم کرده است و هرگاه فساد و ناراستى بر روزگار و مردم آن چیره شد، چنانچه کسى به دیگرى گمان نیک برد و خوش بین باشد، فریب خورده است.

لَیسَ الحَکیمُ مَن لَم‏یُدارِ مَن لایَجِدُ بُدّاً مِن مُداراتِهِ.^۱

۰.فرزانه نیست کسی که مدارا نکند با کسی که با شخص مجبور به مدارا کردن با اوست.

به کار گیری سازوکارهای مدارای فعّالانه و نه منفعلانه، یک اصل مهمّ ارتباطی است و یاری‌کننده بهبود روابط انسان و سازگاری افراد با جامعه است^۲. فردی را تصوّر کنید که به جای مدارای با همسر، فرزند یا نزدیکانش به شیوه‏های غیر فعّالانه‏ای همچون کناره‏گیری و اجتناب و حلّ نکردن مسئله می‏اندیشد. چنین فردی به نظر می‏رسد هیچ‏گاه نتواند در روابط خود نقشی مؤثّر ایفا کند.

ج ـ اصل خوش‏بینی

خوش‏گمانی و خوش‏بین بودن به خود، دیگران و آینده، از جمله آموزه‏هایی است که منابع دینی فراوانی، آن را پشتیبانی می‏‏کنند و در برابر آن بدگمانی و بدبینی را به‏شدّت نکوهیده می‌دانند. در قرآن کریم آمده است:

(یا أَیها الَّذِینَ آمَنُوا اجْتَنِبُوا کَثِیراً مِنَ الظَّنِّ إِنَّ بَعْضَ الظَّنِّ إِثْمٌ وَ لاتَجَسَّسُوا وَ لایغْتَبْ بَعْضُکُمْ بَعْضاً أَ یُحِبُّ أَحَدُکُمْ أَن یَأْکُلَ لَحْمَ أَخِیهِ مَیتاً فَکَرِهْتُمُوهُ وَ اتَّقُوا اللّهَ إِنَّ اللّهَ تَوَّابٌ رَحِیمٌ).^۳

۰.اى کسانى که ایمان آورده‏اید! از بسیارى گمان‏ها دورى کنید؛ زیرا برخى گمان‏ها گناه است و کنجکاوى نکنید و یکی از شما از دیگری غیبت نکند. آیا کسى از شما دوست دارد گوشت مرده برادرش را بخورد؟! پس آن را خوش ندارید و از خدا بترسید؛ همانا خداوند توبه‏پذیری مهربان است.

رسول اکرم صلی الله علیه و آله نیز می‏فرماید:

إیّاکُم وَ الظَّنَّ، فإنَّ الظّنَّ أکْذَبُ الحَدیثِ و لاتَحَسَّسوا و لاتَجَسَّسوا.^۴