فَرَّ مِنَ الزَّحفِ، و بَکِّتوا مَن رأَیتُموهُ وَلَّى. وَ اجمَعُوا الأَلوِیَةَ، وَ اعتَقِدوا. وَ لیُسرِعِ المُخِفُّونَ فی رَدِّ مَنِ انهَزَمَ إلَى الجَماعَةِ و إلَى المُعَسکَرِ، فَلیَنفِر مَن فیهِ إلَیکُم، فَإذَا اجتَمَعَ أطرافُکُم، و أتَت أمدادُکُم، وَ انصَرَفَ فَلُّکُم، فَأَلحِقُوا النّاسَ بِقُوّادِهِم، و أحکِموا تَعابِیَّهُم، و قاتِلوا، وَ استَعینوا بِاللّهِ، وَ اصبِروا؛ و فِی الثَّباتِ عِندَ الهَزیمَةِ، و حَملِ الرَّجُلِ الواحِدِ الواثِقِ بِشَجاعَتِهِ عَلَى الکَتیبَةِ، فَضلٌ عَظیمٌ.^۱

۰.در میان شما اگر خداى ناکرده شکستى رُخ داد، خدا را یاد کنید و یادآورید آنچه بر گُریختگان از نبرد وعده داده شده است و آن را که در حال پشت کردن به دشمن دیدید، نکوهش کنید. پرچم‏ها را گردآورده، یکى کنید. چابک‏سواران، در بازگرداندن فراریان به سوى جمعیت و لشکر، شتاب کنند و هرکس در مخفیگاه‏هاست، به سوى شما کوچ کند. وقتى کناره‏هاى لشکر گِرد آمد و نیرو و توان به شما رسید و حالت شکست‏خوردگى از میان شما رخت بربست، لشکر را به فرماندهان بسپارید و جهت‏ها [= یگان‏ها] را استوار سازید و نبرد کنید؛ و از خداوند یارى جویید و شکیبایى کنید که در پایدارىِ هنگام شکست و یورش مردى دلاور بر دشمن، پاداشى بزرگ است.

امام علیه السلام با تدابیر مختلف، سعی در از میان بردن حالت‏های افسردگی پس از شکست در برابر دشمن را دارد. اگر انسان بخواهد در برابر شکست‏های زندگی خویش نیز بهوش باشد، باید تدبیرها و مدیریت لازم را انجام دهد و بتواند ارزیابی درستی از حوادث داشته باشد.

ارزیابی اولیه و ثانویه

اگر در یکی از موقعیّت‏های زندگی دچار شکست شوید به خودتان چه می‏گویید؟ آیا علّت شکست را ناتوانی خود می‏دانید یا آن را به بخت و اقبال نسبت می‏دهید؟ شاید هم

می‌شود، باید از خود بپرسد که آیا شکست او کلی است (عاملی که در موقعیّت‏های گوناگون موجب شکست می‏شود) یا اختصاصی است (عاملی که فقط در موقعیّت‏های مشابه موجب شکست می‏شود). برای مثال، فردی که نتوانسته یک مسئله آزمایشگاهی را حلّ کند، ممکن است به این نتیجه برسد که او در حلّ کردن مسائل آزمایشگاهی مهارت ندارد. در این باره، ماهر بودن، کلی است و شکست در انواع موقعیّت‏های دیگر تکرار خواهد شد. از سوی دیگر، ممکن است او به این نتیجه برسد که این مسائل خاص، بسیار دشوار هستند. دشواری مسائل آزمایشگاهی، عاملی اختصاصی است؛ زیرا فقط موجب این انتظار می‏شود که پاسخ‌دهی آینده در مسائل آزمایشگاهیِ دیگر و نه در زندگی واقعی، بی‏نتیجه است. این عامل، افزون بر اینکه اختصاصی است، پایدار و بیرونی نیز هست. بر پایه الگوی اسنادی درماندگی وقتی افراد برای شکست خود تبیین‏های کلی می‏کنند، کاستی‏های درماندگی در بسیاری از موقعیّت‏های مختلف رخ می‏دهند. وقتی افراد باور داشته باشند که عوامل اختصاصی موجب شکست آنها شده‏اند، انتظار بی‏نتیجه بودن پاسخ محدود خواهد شد و فقط موقعیّت‏های محدودی موجب درماندگی می‏شوند^۱.

مدیریت ارزیابی‏ها

پس از هر شکست، خودگویی‏ها و حدیث نفس‏ها شروع می‏شود و چون این خودگویی‏ها، بیشتر جنبه منفی دارند، می‏توانند آسیب زننده باشند و بهتر است انسان ارزیابی دقیق‏تری از شرایط خویش داشته باشد و به‏آسانی عرصه را رها نکند. ارزیابی ما پیش از هر اقدامی سودمند‏ترین راهکار و کم‏هزینه‏ترین آن خواهد بود. امام على علیه السلام درباره شکست خوردن در جنگ و راهکارهای پسا شکست می‏فرماید:

إن کانَت ـ و أعوذُ بِاللّهِ ـ فیکُم هَزیمَةٌ فَتَداعَوا، وَ اذکُرُوا اللّهَ و ما تَوعَّدَ بِهِ مَن