مردان سرپرستان [و نگاهبانان] زنان‏اند؛ چراکه خداوند [از نظر روانی و اجتماعی] بعضی از انسان‏ها را بر بعضی دیگر برتری بخشیده است و [نیز] از آن روی که مردان از اموال خویش [برای زنان] هزینه می‏‏‏کنند.

نقش مکمّل مرد را در خانواده، زن ایفا می‏کند و مدیریت خانه را بر عهده می‏گیرد. نگاه اسلام به مقوله مدیریت خانه تنها کارهای خدماتی نیست و از وی به لحاظ حقوقی چنین مطالبه‏ای وجود ندارد، بلکه تربیت، پرورش و تعالی اعضای خانواده از مهم‏ترین نقش‏های او محسوب می‏شوند.^۱ پس از پدر و مادر، فرزندان در قاعده این هرم جای می‏گیرند و نسبت به یگدیگر به لحاظ سن و جنسیت، سلسله مراتب اقتدار را دارا می‏شوند^۲.

د ـ مسئولیت‏ها و وظایف اعضای خانواده

نظام خانواده از دیدگاه اسلام، ضمن تعیین نقش اعضای خانواده، حیطه و مرز رفتار هریک از اعضا را مشخص ساخته و تبادل نظر میان‏ آنها را تسهیل می‏‏‏کند. در این میان، برای هریک از اعضا حقوق و وظایفی را ترسیم می‏‏‏کند تا کارآمدی نظام خانواده دو چندان شود.^۳

در تعیین ملاک مسئولیت‏ها و وظایف، دیدگاه‏های متفاوتی وجود دارند؛ برخی روان‏شناسان بر این باورند که تعیین مسئولیت‏ها و وظایف اعضا و شکل‏گیری الگوها، بر اساس محیط تربیتی زن و شوهر است. برای مثال، اگر زن و شوهر هر دو در نظام پدرسالار پرورش یافته باشند، برای هر دو کاملاً طبیعی است که «شستن ظرف، وظیفه زن است». اما برخی معتقدند این نقش‏ها حاصل توافق لفظی و عرفی میان زن و شوهر هستند. برای مثال، زوج‏ها توافق می‏‏‏کنند که «امروز کدام‏یک غذا را بپزد یا کار کند»^۴.

در آموزه‏های دینی، فردیت هر فرد و هر عضو خانواده محترم شمرده شده است، به‏گونه‏ای که مرزها و حریم‏های میان افراد رعایت شود. در این صورت است که فرد به جایگاه شایسته خود دست می‏یابد و دارای عزت نفس، احترام و خودباوری خواهد شد.

با توجّه به این آموزه‏ها در ترسیم مرزها، جایگاه هریک از اعضای خانواده مشخص می‏شود. در این صورت ‏باید جایگاه پدر و مادر و فرزندان از همدیگر متمایز باشد و آنها بنا به موقعیّت خود در خانواده حقوق و مزایای فردی متمایزی داشته باشند. از این رو، برای نمونه، در اسلام، پدر جایگاهی متفاوت نسبت به مادر و فرزندان دارد و مادر نیز حقوق و مزایایی متمایزی در مقایسه با دیگر اعضای خانواده دارد. فرزندان نیز جایگاهی خاص و از حقوق و مزایایی متفاوت نسبت به والدین دارند.

افزون بر این، هر نظام خانوادگی مرز و حریم خاصّی دارد. این مرزها باید به قدر کافی پررنگ باشد تا حیطه استقلال عمل هریک از اعضا را کاملاً مشخص سازند و از دخالت افراد غیر مرتبط با نظام خانوادگی ـ برای نمونه، خویشاوندان پدری یا مادری ـ محفوظ بدارند.

ج ـ سلسله مراتب در نظام خانواده

الگوهای تعاملی، رفتار اعضای خانواده را منظم می‏‏‏کند. یکی از عوامل تداوم این الگوها وجود «سلسله مراتب قدرت» در نظام خانواده است که در آن والدین و فرزندان سطوح متفاوتی از اقتدار دارند. برای تشکیل چنین سلسله مراتبی گاه نقش‏ها به صورت مکملِ هم در می‏آیند. برای نمونه، زن و شوهری که اتکای متقابل را پذیرفته‏اند، به صورت یک گروه (تیم) عمل و نقش والدینی را ایفا می‏‏‏کنند.

مدیریت نظام خانواده در اسلام، به صورت هرمی است که در رأس آن، مرد خانواده جای دارد و می‏‏‏کوشد افزون بر مدیریت مالی، تبادل میان اعضای خانواده را تسهیل کند. خداوند متعال در آیه ۳۴ سوره نساء می‏فرماید:

(الرِّجَالُ قَوَّامُونَ عَلَى النِّسَاءِ بِمَا فَضَّلَ اللَّهُ بَعْضَهُمْ عَلَى بَعْضٍ وَ بِمَا أَنفَقُواْ مِنْ أَمْوَالِهِمْ).