دو. تغافل

یکی از شیوه‏های تسهیل‏کنندهٔ فرایند حلم‏ورزی، «تغافل» است. امام علی علیه السلام هیچ بردباری را همسنگ با تغافل نمی‏داند:

لا حِلمَ کالتَّغافُلِ.^۱

۰.حلمی مانند تغافل نیست.

تغافل باعث وارد آمدن فشار کم‏تر بر فرد بردبار می‏شود؛ چراکه از متمرکز شدن روی ناسزایی که فرد نادان می‏دهد جلوگیری می‏‏کند؛ مانند اینکه اصلا ناسزای او را نمی‏شنود. تغافل، از بُعد تربیتی نیز از اهیمت بالایی برخوردار است؛ زیرا بسیاری از اوقات ناسزا گفتن نوعی جلب توجّه است، وقتی فرد چند مرتبه ناسزا بگوید و توجهی دریافت نکند رفتارش به خاموشی می‏گراید و لذا تغافل، هم بار استرس را از دوش فرد بردبار برمی‏دارد و هم گامی در راه اصلاح فرد خطاکار است^۲.

سه. شکیبایی

مفهوم صبر و شکیبایی از جمله اساسی‏ترین مفاهیم در اخلاق اسلامی است. شکیبایی نقش فراگیر و عمده‏ای در حیات انسان دارد، به گونه‏ای که لحظه‏ای از حیات انسان نیست که از آن بی‏نیاز باشد. از همین رو، قلمروی عام دارد و حتّی دشواریِ بردباری به وسیلهٔ شکیبایی برطرف می‏شود^۳.

بر شکیبایی در موقعیّت‏های دشوار زندگی تأکید شده است. این موقعیّت‏ها قلمروهای متعددی دارد. در برخی روایات بر موقعیّت‏های سه‏گانه و در برخی بر موقعیّت‏های بیشتری تأکید شده است. موقعیّت‏های سه‏گانه شامل موقعیّت‏های مصیبت، طاعت و معصیت^۴ است که بیشتر با موقعیّت‏های ناخوشایند زندگی ارتباط

صفت، باید نقش فرد برخوردار از آن را بازی کند. پس فرد نابردبار، باید نقش افراد بردبار را بازی کند تا آرام‏آرام این بازی به واقعیت تبدیل شود و فرد احساس کند که می‏تواند این صفت را در خود نهادینه کند.

این روش در روایات متعددی ذکر شده است. در مورد حلم نیز روایات متعددی وجود دارد. نخستین روایت از امام صادق علیه السلام است که آن حضرت می‏فرماید:

إذا لَم تَکُن حَلیما فَتَحلَّم.^۱

۰.اگر بردبار نیستى خود را به بردباری وادار.

یا در روایت دیگری به نقل از رسول اکرم صلی الله علیه و آله بیان شده است که:

إنَّمَا العِلمُ بِالتَّعَلُّمِ، وإنَّمَا الحِلمُ بِالتَّحَلُّمِ؛ مَن یتَحَرَّ الخَیرَ یعطَهُ، ومَن یتَّقِ الشَّرَّ یوقَهُ.^۲

۰.دانش، با دانش آموختن به دست می‏آید و بردباری، با بردبارى نشان دادن. هر کس جویاى نیکى باشد، به او داده می‏شود و هر که گریزان از بدى باشد، از آن مصون می‏ماند.

در روایت دیگری امام علی علیه السلام علّت این مسئله را نیز بیان فرموده‏اند:

إن لَم تَکُن حَلیما فَتَحلَّم؛ فَإنّه قَلَّ مَن تَشَبَّهَ بِقَومٍ إلّا أوشَکَ أن یکوَن مِنهُم.^۳

۰.اگر بردبار نیستى خود را به بردباری وادار که کمتر کسى است که خود را به مردمى شبیه سازد و به‏زودی یکی از آنان نشود.

در روش بازی نقش فرد خود را در موقعیّت و شرایط یک صفت اخلاقی خاص قرار می‏دهد و در بسیاری از مواقع، تکرار این عمل باعث می‏شود تا با آن صفت تماس برقرار و احساس کند که آرام‏آرام می‏تواند آن صفت را در خود نهادینه سازد.