۳. مهارت حلّ مسئله

«حل مسئله‏» فرایندی شناختی ـ رفتاری است که خودِ فرد آن را هدایت می‏کند و می‏کوشد با کمک آن راه‏حل‏های مؤثّر یا سازگارانه‏ای برای مسائل زندگی روزمره خویش بیابد. به این ترتیب، حلّ مسئله فرایندی آگاهانه، منطقی، تلا‏ش‏‏بر و هدفمند است. همچنین «پاسخی مقابله‏ای» محسوب می‏شود؛ چراکه وقتی فرد به حلّ مسئله می‏پردازد، به نوعی با مشکل مقابله می‏کند. مقابله فرد می‏تواند مؤثّر یا نامؤثر باشد. زمانی مقابله مؤثّر است که مسئله حلّ شود و البته به‏گونه‏ای که بیشترین نتایجِ مثبت و کمترین عواقبِ منفی به ‏بار آید.

مراحل اصلی حلّ مسئله را می‏توان به صورت ذیل خلاصه کرد:

۱. آگاهی از اینکه موقعیّت مسئله‏سازی وجود دارد که باید حلّ و فصل شود (شناسایی)؛

۲. مطرح نمودن تمام راه حل‏های ممکن، بدون توجّه به مناسب بودن آنها (ارائه)؛

۳. ارزشیابی هزینه‏ها و فواید نسبی بلند مدت و کوتاه مدت راه‏حل‏ها (ارزشیابی)؛

۴. تعیین عملی بودن راه‏حل‏های ممکن (عملی بودن)؛

۵. انتخاب مناسب‏ترین راه حلّ (انتخاب).

حل مسئله فرایندی عقلانی و منطقی برای فائق آمدن بر مشکلات است. مجموعه‏ای از مفاهیم دینی همچون حزم، تدبیر، تفکر، تدبر و عاقبت‏اندیشی، به تبیین جایگاه مهارت حلّ مسئله در آموزه‏های دینی کمک می‏کند.^۱

۴. تغییر وضعیت

انجام دادن یک رفتار ساده همانند نشستن، بلند شدن یا دراز کشیدن، شاید آسان‏ترین راه‏حل برای مهار موقعیّت‏ هیجانی مثل خشم باشد؛ زیرا در حالت خشم، امکان کنترل افکار بسیار ضعیف است. آسان‏ترین حرکت برای تغییر وضعیت فیزیکی، نشستن یا

از آن سو نیز مد نظر قرار دادن زیانباری مهار نکردن خشم، عامل شناختی مهمی در مهار خشم است. انسان‏های خشمگین و پرخاشگر، زیان‏های جدی همچون افسردگی،^۱ از دست دادن جاذبه میان‏فردی،^۲ یادزدودگی، از دست رفتن پایداری هیجانی،^۳ از بین رفتن خردورزی^۴ را متوجه خود می‏کنند و ممکن است زندگی معنوی خود را از بین ببرند.^۵ اگر هیجانی همچون خشم سودی نداشته و زیان‏هایی همانند موارد پیش‏گفته را به همراه داشته باشد، باید دست‏کم اندکی در مورد این سود و زیان‏ها تأمل نمود؛ چراکه ارزیابی سود و زیان، کم‏هزینه‏ترین راهکار مقابله با هیجان خشم خواهد بود.

برای اثربخشی مقابله شناختیِ ارزیابی سود و زیان، می‏توان از روش «تلقین سود و زیان» استفاده کرد. این روش برای کسانی که تحمل ناکامی‏شان پایین است، مفید به نظر می‏رسد. برای این کار فهرستی از مزیت‏های خشم و زیان‏های آن را بنویسید. برای ارزیابی سود و زیان لازم است تا سودها را در کنار هم و زیان‏ها را نیز در کنار هم ارزیابی کنید. با این کار توان ارزیابی شما در برآورد سود و زیان به‏مراتب بیشتر از زمانی خواهد بود که یک سود را با یک زیان بررسی می‏کنید. سپس به طور جدی درباره این مزیت‏ها و مضرات روزی ده تا بیست بار فکر کنید. این کار روش مناسبی است تا بتوانید بر خشم خود غلبه کنید^۶.