خویش را نمی‏شناسد؛ اما چون خویشتن‌دارى کند و قدر و ارزش خود را بشناسد و خشمش آرام گیرد، فرجام آن خشم، چون لقمه گوارایى خواهد بود که آن را به‏آسانی هضم کند.^۱ در سفارش‏ امیرالمؤمنین علی علیه السلام به مالک اشتر در مهار خشم نیز به موضوع فکر و شناخت توجّه شده است. آن حضرت می‏فرماید:

امْلِکْ حَمِیةَ أَنْفِکَ وَ سَوْرَةَ حَدِّکَ وَ سَطْوَةَ یدِکَ وَ غَرْبَ لِسَانِکَ وَ احْتَرِسْ مِنْ کُلِّ ذَلِکَ بِکَفِّ الْبَادِرَةِ وَ تَأْخِیرِ السَّطْوَةِ [و ارفَعْ بَصَرَکَ إلَى السماءِ عندَ ما یحضُرُکَ مِنهُ] حَتَّى یسْکُنَ غَضَبُکَ فَتَمْلِکَ الِاخْتِیار.^۲

۰.بادِ دماغ و تندىِ خشم و ضربِ دست و تیزىِ زبانت را مهار کن و با نگهداشتن زبانت به گاه خشم و درنگ کردن در حمله و نشان دادن ضرب دست، خود را از همه این صفات زشت نگه دار [و هرگاه این حالات به تو دست داد، نگاهت را به آسمان بالا ببر] تا خشمت آرام گیرد و عنان اختیارت را در دست گیرى و تو هرگز بر خود چنین تسلطى پیدا نکنى، مگر آن‏گاه که فکر و ذکر خود را پیوسته متوجه معاد و بازگشت به سوى پروردگارت گردانى.

در چنین وضعیتی شخص با ایجاد وقفه، از طریق نگاه را به آسمان دوختن و تفکر درباره قدرت بی‏کران خداوند متعال و قدرت محدود خود، به بازیابی توان شناختی خویش می‏پردازد و زمینه مهار هیجان فراگیر خشم را فراهم می‏سازد. به عبارت دیگر، با این عمل بین هیجان خشم و تبدیل شدن آن به رفتار، وقفه ایجاد می‏شود و فرد تفکر منطقی خود را باز می‏یابد.

انسان‏های خشمگین ممکن است از خطاهای شناختی رنج برند و موقعیّت‏ها را برضد خود ارزیابی کنند، که در این صورت باید این خطاها شناسایی و اصلاح گردد و تفکری منطقی بر ذهن حاکم شود. این خطاها مواردی همچون تفکر همه یا هیچ، تعمیم مبالغه‏آمیز، فیلتر ذهنی، بی‏توجهی به امر مثبت، نتیجه‏گیری شتابزده، درشت‏نمایی،

۱. ارزیابی موقعیّت

وقتی رویدادی را سپری می‏‏کنیم، دست به تفسیر موقعیّت می‏زنیم. مثلا «در مسابقه پیروز شدم و احساس شادی می‏‏کنم» یا «در امتحان موفق نشدم و افسرده‏ام». این قبیل تفسیر‏ها «ارزیابی شناختی» نامیده می‏شود^۱. معنا و تفسیر یک واقعه، از خود واقعه جدا و با آن متفاوت است^۲. واضح است که ارزیابی ما از موقعیّت می‏تواند بر شدت تجربه هیجانی ما اثر بگذارد. اگر دوستی به ما بگوید که تحمل دیدن ما را ندارد، دچار خشم یا دلخوری شدید می‏شویم،‏ اما اگر فرد ناشناسی چنین بگوید، ممکن است اصلا ناراحت نشویم. در این قبیل موارد ارزیابی شناختی ما از موقعیّت است که شدّت تجربه هیجانی ما را تعیین می‏‏کند^۳.

به علّت وجود خطاهای شناختی، این معانی و تفاسیر ممکن است غلط باشد. فرد پرخاشگر موقعیّت‏ها را برضد خود ارزیابی می‏‏کند. این نگرش به ایجاد یا تداوم خشم منجر خواهد شد. آموزه‏های دینی نیز بر اثرگذاری شناخت و علم در کنترل عواطف تأکید می‏‏کند. امام علی علیه السلام در مورد تأثیر شناخت و آگاهی در مهار غضب می‏فرماید:

ردُّ الغَضَبِ بِالحِلْمِ ثَمَرةُ العِلْمِ.^۴

۰.کنار زدن خشم با بردباری،‏ نتیجه شناخت است.

به طور طبیعی، اگر شناخت انسان افزایش یابد و این افزایش شناخت و آگاهی ثمره‏ای همانند حلم داشته باشد، بی‏تردید به کنترل عواطف و احساسات کمک خواهد کرد. شناخت و آگاهی در واقع احاطه ‏داشتن بر تمام احتمالات و پیامدهاست؛ دانشی همراه با تجربه، که از قدرت پیش‏بینی‏کنندگی و عاقبت‏اندیشی برخوردار است. به هر شکل، انسان هرگاه عصبانى شود، از شدت خشم، خودش را نمی‏بیند و قدر و ارزش