آن کاملاً متفاوتاند.۱ ما انسانها هنگامی که برانگیخته میشویم، حالات و طبعمان تغییر می‌کند، احتمالاً زانوانمان میلرزد، رنگ چهرهمان عوض می‌شود،۲ چشمانمان سرخ و رگهای گردنمان متورم می‌شود۳ و پیامدهایی مانند جار و جنجال، دعوا و ناسزاگویی به همراه دارد، که به مجموعه این حالات، «خشم» میگویند.۴
روانشناسان بر این باورند که خشم داغترین و پرشورترین هیجانی است که میتواند به شیوههای مختلفی برانگیخته شود، اما پیشایند اصلی آن، چه جسمانی باشد یا روانی، «محدودیت» است. خشم با «ناکامی» ناشی از دست نیافتن به اهداف نیز برانگیخته می‌شود. در سطح عصبشناختی، خشم هیجانی پرتراکم۵ است و ویژگی آن شلیک عصبی بیوقفه با سرعت زیاد است. همچنین خشم، به صورت بالقوه خطرناکترین هیجان است؛ زیرا هدف کارکردی آن، نابود ساختن موانع موجود در محیط است۶.۷
خشم نقطه مقابل آرامش روانی و پایداری هیجانی است که در این حالت، از فرد انعطافپذیری و مهربانی دیده نمیشود۸ و آنگاه که خشم به عنوان یک خُلق پایدار مد نظر قرار میگیرد، امام علی علیه السلام آن را طبیعت انسانهای «طبعْ تلخ» میداند.۹ در چنین صورتی است که هیجان فراگیرِ خشم، فرد را در مدیریت افکار، مهار احساسات و تنظیم
1.. مهارتهای زندگی، ج۱، ص۲۴۵.
2.. قال الصادق علیه السلام: إِذَا غَضِبْنَا تَغَیرَتْ طَبَائِعُنَا وَ تَرْتَعِدُ أَحْیاناً مَفَاصِلُنَا وَ حَالَتْ أَلْوَانُنَا ثُمَّ نَجِیءُ مِنْ بَعْدِ ذَلِکَ بِالْعُقُوبَاتِ فَسُمِّیَ غَضَباً (بحارالانوار، ج۳، ص۱۹۶).
3.. قال أَبِی جَعْفَرٍ علیه السلام: إِنَّ أَحَدَکُمْ إِذَا غَضِبَ احْمَرَّتْ عَینَاهُ وَ انْتَفَخَتْ أَوْدَاجُهُ وَ دَخَلَ الشَّیطَانُ فِیهِ (الکافی، ج۲، ص۳۰۵).
4.. بحار الانوار، ج۳، ص۱۹۶.
5..high-density.
6.. برای آگاهی بیشتر از نظریههای روان شناختی در بارۀ خشم ر. ک: انگیزش و هیجان، جان مارشال ریو و مهارخشم، محمدرضا کیومرثی.
7.. انگیزش و هیجان، ص۳۶۴.
8.. قال أَبِیعَبْدِاللَّهِ علیه السلام: الرَّحْمَةُ وَ ضِدَّهَا الْغَضَب (الکافی، ج۱، ص۲۰؛ بحار الأنوار، ج۱، ص۱۰۹؛ الخصال، ج۲، ص۵۸۸).
9.. قال أَمِیرِ الْمُؤْمِنِینَ علیه السلام فی بیان الطبَائِع الْأَرْبَعَةَ: الرِّیحَ وَ الدَّمَ وَ الْمِرَّةَ وَ الْبَلْغَمَ.... فَلَزِمَهُ مِنْ نَاحِیةِ الرِّیحِ حُبُّ النِّسَاءِ وَ طُولُ الْأَمَلِ وَ الْحِرْصُ وَ لَزِمَهُ مِنْ نَاحِیةِ الْبَلْغَمِ حُبُّ الطَّعَامِ وَ الشَّرَابِ وَ الْبِرِّ وَ الْحِلْمُ وَ الرِّفْقُ وَ لَزِمَهُ مِنْ نَاحِیةِ الْمِرَّةِ الْغَضَبُ وَ السَّفَهُ وَ الشَّیطَنَةُ وَ التَّجَبُّرُ وَ التَّمَرُّدُ وَ الْعَجَلَةُ وَ لَزِمَهُ مِنْ نَاحِیةِ الدَّمِ حُبُّ النِّسَاءِ وَ اللَّذَّاتِ وَ رُکُوبُ الْمَحَارِمِ وَ الشَّهَوَات (بحار الأنوار، ج۱۱، ص۱۰۵).
