تصوّر کنیم مسیر حرکت خلوت است و برخوردى پیش نمی‏آید، باز هم حیا حکم می‏کند که زن از کنار راه حرکت کند تا کم‏تر در دید نامحرم قرار گیرد.

سه. تأخیر زمانى

مهارت دیگر، استفاده از «تأخیر زمانى» است. اگر در اجتماعى مثل مسجد، زن و مرد حضور دارند، هنگام خروج، با استفاده از تأخیر زمانى، می‏توان مانع اختلاط آنها شد و زمانِ در دید قرار گرفتن زنان را کاهش داد. رسول خدا صلی الله علیه و آله، وقتى نمازش تمام می‏شد، قدرى صبر می‏کرد و از جای خود حرکت نمی‏کرد، تا زنان از مسجد خارج شوند؛ زیرا عادت مردان این بود که تا آن حضرت از جا بر نمی‏خاست، از مسجد خارج نمی‏شدند. به همین جهت، صبر رسول خدا صلی الله علیه و آله، سبب می‏شد که زنان، بدون اینکه در معرض دید مردان قرار گیرند، مسجد را ترک کنند و به خانه‏هاى خود باز گردند. این نیز روشى است که می‏تواند به کاهش مدّت زمانى که ممکن است زن، در دید نامحرم قرار گیرد، منجر شود.^۱

چهار. تقدّم و تأخّر مکانی

مهارت دیگر «تقدّم و تأخر مکانى» است. قرار گرفتن زنان در پشت سر مردان آنان را از دید مردان، دور نگه می‏دارد. این راهکار، در اجتماعات می‏تواند مانع اختلاط زن و مرد شود و در عین حال، زنان را از دید مردان خارج سازد. در مسیر حرکت نیز بهتر است زنان جلوتر از مردان نباشند. وقتى پیامبر صلی الله علیه و آله شنیدند که در راه‏ها و مسیرها، زنان و مردان در کنار هم حرکت می‏کنند، توصیه کردند که زنان پشت سر مردان حرکت کنند.^۲ مردانِ باحیا خودشان می‏دانند که نباید پشت سر زنان حرکت کنند. حضرت داوود علیه السلام به فرزند خود توصیه می‏کند: «پشت سر زنان، حرکت نکن».^۳ این، نشان از خطرى است که

در وسط حیاط خانه، بهتر از نماز خواندن در مسجد است.^۱ البتّه این به معنای محدود کردن و حذف فعالیت‏های اجتماعی و سودمند زنان نیست و درصدد است تا آنان را از ملتزم بودن به فعالیت‏ها و رفت و آمدهای بی‏ثمری که در اجتماع انجام می‌شود، برحذر دارد.

دو. ارتباط حدّاقلّی

مهارت دیگر، ایجاد ارتباط حدّاقلّی، برای جلوگیرى از اختلاط است. گاه اختلاط زن و مرد، خواسته یا ناخواسته، صحنه‏هاى ناخوشایندى پدید می‏آورد. براى جلوگیرى از این امر می‏توان مکان‏هاى ویژه‏اى را به بانوان اختصاص داد. امروز در برخى کشورهاى توسعه‏یافته در مکان‏هایی مثل اتوبوس و مترو، محلّ خانم‏ها و آقایان را جدا کرده‏اند و قابل توجّه اینکه این کار به خواست زنان و فشار اجتماعى آنان انجام شده است.

رسول خدا صلی الله علیه و آله هنگامى که مسجد مدینه را بنا می‏کرد، درى مخصوص بانوان قرار داد و آمد و شد مردان را از آن ممنوع ساخت. این الگو می‏تواند در همه جا رعایت شود.^۲ «حرکت از کناره راه» نیز مصداق دیگری از ارتباطات حدّاقلّی است. رسول خدا صلی الله علیه و آله فرمود:

لَیسَ لِلنِّسَاءِ مِنْ سَرَوَاتِ الطَّرِیقِ شَی‏ءٌ وَ لَکِنَّهَا تَمْشِی فِی جَانِبِ الْحَائِطِ وَ الطَّرِیقِ.^۳

۰.میانه راه، براى زنان نیست؛ بلکه باید از کنار دیوار و جاده حرکت کنند.

وسط راه‏ها معمولاً دو ویژگى دارد: یکى شلوغ بودن و دیگرى در دید بودن. شلوغى ممکن است سبب مواجهه زن و مرد نامحرم با یکدیگر شود. از این رو حرکت کردن از کنار مسیر که معمولاً خلوت‏تر است، راه مناسبى براى جلوگیرى از این پیشامد است. همچنین حرکت زن از وسط مسیر، ممکن است او را بیشتر در دید نامحرم قرار دهد. اگر