یک معنا نیستند. برخى معتقدند تفاوت تدبّر با تفکّر در آن است که تفکّر، مربوط به بررسى علل و خصوصیّات پیش‏زمینه‏اى یک رویداد است؛ اما تدبر مربوط به بررسى عواقب و نتایج آن.^۱ بر همین اساس، خردورزی فرد معیاری برای ارزیابی حالات اوست. پیامبر خدا صلی الله علیه و آله می‏فرماید:

إذا بَلَغَکُم عَن رَجُلٍ حُسنُ حالٍ فَانظُروا فی حُسنِ عَقلِهِ، فَإِنَّما یُجازى بِعَقلِهِ.^۲

۰.اگر از رفتار نیکوى شخصى به شما خبر رسید، در نیکویى خردش بنگرید؛ چراکه به اندازه خردش پاداش داده می‏شود.

امام على علیه السلام می‏فرماید:

إذا قَدَّمتَ الفِکرَ فی جَمیعِ أفعالِکَ حَسُنَت عَواقِبُکَ فی کُلِّ أمرٍ.^۳

۰.اگر در همه کارهایت اندیشه را پیش اندازى، فرجام هر کار تو نیکو شود.

آن حضرت در روایتی دیگر می‏فرماید:

أصلُ السَّلامَةِ مِن الزَّلَلِ، الفِکرُ قَبلَ الفِعلِ، و الرَّوِیَّةُ قَبلَ الکَلامِ.^۴

۰.اساس سالم ماندن از لغزش‏ها، اندیشیدن پیش از عمل کردن است و سنجیدن پیش از سخن گفتن.

۵. عاقبت‏اندیشی

در برخى روایات براى اشاره به پیامدهاى رفتار، مفهوم «عاقبت» به کار رفته است. در روایتى آمده است که حضرت آدم علیه السلام به فرزندش شیث وصیّتى کرد و از او خواست که به آن عمل کند و آن را به نسل‏هاى بعد از خود نیز سفارش کند. از آن جمله، فرمود:

۳. تدبّر

واژه «تدبّر» از مادّه «دَبْر» (بر وزن اَبر) گرفته شده که به معناى پشت سر و عاقبت کار است. در تعریف تدبّر آمده است: فَکَّرَ فِیهِ وَ نَظَرَ فِى عَوَاقِبِهِ؛^۱ درباره‏اش فکر کرد و سرانجامِ آن را در نظر گرفت.

در روایتی از امام صادق علیه السلام نقل شده که مردى نزد پیامبر صلی الله علیه و آله رفت و گفت: اى پیامبر خدا! مرا سفارشى کن. پیامبر صلی الله علیه و آله فرمود: «اگر به تو سفارشى کنم، آیا به گوش می‏گیرى؟» و سه بار این جمله را به او فرمود و هر بار، آن مرد می‏گفت: آرى، اى پیامبر خدا! پس حضرت به او فرمود:

فإنّی إِذاً اُوصِیکَ إذا أنتَ هَمَمتَ بأمرٍ فتَدَبَّرْ عاقِبَتَهُ، فإن یَکُ رُشداً فأمضِهْ، وإن یَکُ غَیّاً فانْتَهِ عَنهُ.^۲

۰.به تو سفارش می‏کنم که هر گاه قصد انجام دادن کارى را داشتى، سرانجامِ آن را در نظر داشته باش. اگر مطلوب [و در جهت رشد معنوى تو] بود، به آن اقدام کن و اگر گمراهی بود از آن خوددارى کن.

در روایتی دیگر از رسول خدا صلی الله علیه و آله روایت شده که فرمود:

إذا هَممتَ بأمرٍ فتدبّر عاقبتَه، فإن يَكُ خيراً و رُشداً فاتّبعه و إن يَكُ غَيّاً فَدَعْه.^۳

۰.چون در اندیشه انجام دادن کاری برآیی، در سرانجام آن تدبر کن، تا اگر نیک است و در راه درست، به آن دست یازی، و اگر مایه گمراهی است، آن را فروگذاری.

۴. تفکّر

در تعریف تدبّر که پیشتر، از آن بحث شد، واژه «تفکّر» به کار رفته، امّا این دو دقیقاً به