می‏گفت، هم‏نشینانش سکوت می‌کردند، تا آنجا که گویى پرنده بر سر ایشان نشسته است و هرگاه پیامبر صلی الله علیه و آله سکوت می‏کرد، آنها سخن می‏گفتند و در خدمت ایشان کشمکش نمی‏کردند و اگر کسى سخن می‏گفت، به او گوش می‏دادند تا از سخن گفتن فارغ شود. سخن آنها نزد پیامبر صلی الله علیه و آله، همان سخن نخستین نفر مجلس بود. از آنچه می‏خندیدند، او هم می‏خندید و از آنچه تعجّب می‏کردند، او هم تعجّب می‏کرد... سخن کسى را قطع نمى‏کرد، مگر آنکه آن شخص از حد می‏گذراند. در این صورت، با نهى یا برخاستن، کلام او را قطع می‏کرد.

در حدیثی دیگر، امام حسن علیه السلام روایت می‏کند که از هند بن ابى‏هاله تمیمى که فردی توصیف‏گر بود خواستم تا سخن گفتن پیامبر خدا صلی الله علیه و آله را براى من وصف کند. او گفت:

۰.کانَ رَسولُ اللّهِ صلی الله علیه و آله... لایَتَکَلَّمُ فی غَیرِ حاجَةٍ، طَویلَ السَّکتَةِ، یَفتَتِحُ الکَلامَ و یَختِمُهُ بِأَشداقِهِ، و یَتَکَلَّمُ بِجَوامِعِ الکَلِمِ،... إذا أشارَ أشارَ بِکَفِّهِ کُلِّها، و إذا تَعَجَّبَ قَلَبَها، و إذا تَحَدَّثَ اتَّصَلَ بِها، یَضرِبُ بِراحَتِهِ الیُمنى باطِنَ إبهامِهِ الیُسرى، و إذا غَضِبَ أعرَضَ و أشاحَ، و إذا فَرِحَ غَضَّ طَرفَهُ.^۱

۰.پیامبر صلی الله علیه و آله... بدون نیاز، سخن نمی‏گفت، سکوتش طولانى بود، از آغاز تا پایان سخن، دهانش را کاملاً باز نمی‏کرد و سخنانى فراگیر می‏فرمود،... هرگاه اشاره می‏کرد، با تمام کف‌دستش اشاره می‏کرد و هرگاه شگفت زده می‏شد، دست خود را می‏گرداند و هرگاه سخن می‏گفت، دست خود را به یکدیگر می‏پیوست و شست دست چپ را به گودى کف دست راستش می‏زد و هرگاه خشمگین می‏شد، رویش را بر می‏گرداند و چهره‏اش را بر می‏تافت و هرگاه شاد می‏شد دیدگان خود را می‏هلید.

برای ایجاد گفتگوی فعال باید موانع شایع را مرتفع و برخی جنبه‏ها را تقویت کرد. اصل اول در گفتگوی فعال، غلبه بر همه دلهره‏ها و بیم‏های بی‏دلیل است. این یک قانون

۲. هنر سخن گفتن

گفتگو این قابلیّت را دارد که افراد را به هم نزدیک یا از هم دور سازد. هنر و توانایی برقراری گفت‏وشنود، سهم عمده‏ای در پیش بردن ارتباط دارد. البتّه این بدان معنا نیست که هنگام ارتباط، لزوماً نقش یک سخنور ماهر را ایفا کنیم، امّا لازم است این هنر را داشته باشیم تا با گفتگو، احساس همدمی و هم‏صحبت بودن را به فرد مقابل منتقل سازیم. چنین شیوه‏ای از اخلاق مؤمن دانسته شده است. رسول خدا صلی الله علیه و آله می‏فرماید:

مِن أخلاقِ المُؤمِنِ حُسنُ الحَدیثِ إذا حَدَّثَ وحُسنُ الاِستِماعِ إذا حُدِّثَ وحُسنُ البِشرِ إذا لَقِیَ.^۱

۰.از اخلاق مؤمن آن است که هرگاه سخن می‏گوید، نیکو سخن می‏گوید و هرگاه با او سخن می‏گویند، نیکو گوش می‏دهد و در ملاقات‌هایش خوش‏روست.

شیوه پیامبر صلی الله علیه و آله در ارتباط با دیگران نیز چنین بوده است. امام حسین علیه السلام نقل می‏کند که از پدرم علیه السلام درباره شیوه پیامبر صلی الله علیه و آله با هم‏نشینانش پرسیدم، فرمود:

و لایَتَکَلَّمُ إلّا فیما رَجا ثَوابَهُ إذا تَکَلَّمَ أطرَقَ جُلَساؤُهُ کَأَنَّما عَلى رُؤوسِهِمُ الطَّیرُ، فَإِذا سَکَتَ تَکَلَّموا و لایَتَنازَعونَ عِندَهُ، مَن تَکَلَّمَ أنصَتوا لَهُ حَتّى یَفرُغَ. حَدیثُهُم عِندَهُ حَدیثُ أوَّلِهِم، یَضحَکُ مِمّا یَضحَکونَ مِنهُ، ویَتَعَجَّبُ مِمّا یَتَعَجَّبونَ مِنهُ... و لایَقطَعُ عَلى أحَدٍ حَدیثَهُ حَتّى یَجوزَ فَیَقطَعَهُ بِنَهی أو قِیامٍ.^۲

۰.سخن نمی‏گفت مگر در جایى که امید ثواب در آن داشت و هرگاه سخن