تسهیل‏کننده در ارتباط داشته باشند. از مهم‏ترین این مهارت‏ها، هنر گوش دادن و هنر سخن گفتن هستند.

۱. هنر گوش دادن

گوش‏دادن بیش از هر فعّالیت دیگری زمان بیداری ما را پر می‏کند؛ موضوعی که چندان به چشم نمی‏آید، امّا تأکیدهای فراوانی در آموزه‏های دینی وجود دارد که بر گوش دادن فعال تأکید داشته و ورود بی جهت به سخن دیگران را رد می‏کنند. پیامبر خدا صلی الله علیه و آله می‏فرماید:

مِن أخلاقِ المُؤمِنِ حُسنُ الحَدیثِ إذا حَدَّثَ و حُسنُ الاِستِماعِ إذا حُدِّثَ و حُسنُ البِشرِ إذا لَقِیَ.^۱

۰.از اخلاق مؤمن آن است که هرگاه سخن می‏گوید، نیکو سخن می‏گوید و هرگاه با او سخن می‏گویند، نیکو گوش می‏دهد و در ملاقات‌هایش خوش‏روست.

این شیوه ارتباطی، بخشی از الگوی ارتباطی رسول خدا صلی الله علیه و آلهبوده است. گوش دادن همدلانه را که شیوه پیامبر صلی الله علیه و آله در ارتباط با دیگران بود، می‏توان از آیه ۶۱ سوره توبه برداشت کرد.^۲ در این آیه منافقان با تعبیر «اُذُن» (گوش) رسول خدا صلی الله علیه و آله را فردی «زودباور» نامیدند و منظورشان این بود که هر حرفى را مى‏پذیرد و به حرف هر کس گوش مى‏دهد. در حالی که خداوند پیامبر را «اُذُنُ خَیرٍ» معرفی می‏کند و شنیدن پیامبر صلی الله علیه و آله را «شنیدنِ خیر» می‏داند؛ یعنى پیامبر صلی الله علیه و آله به بخشی از حرف‏هایى که براى مسلمانان خیر نبود نیز گوش مى‏داد، اما این گوش دادن، صرفاً برای احترام به گوینده بود و سخن او را بر درستی حمل

۹. اعلام دوستی

پس از ارتباط ابتدائی، به لحاظ پایداری سطوح مختلفی از ارتباط شکل می‏گیرند. امکان دارد ارتباط زمینه‏ساز دوستی شود، یا در همان لحظه پایان پذیرد و هیچ‏گاه ادامه نیابد. هرگاه میان دو نفر ارتباط عاطفی برقرار شد و از ارتباط ساده و ابتدائی فراتر رفت، شایسته آن است که فرد مقابل از میزان علاقه با خبر شود تا بدین شکل ارتباط محکم‏تر شود. پیامبر خدا صلی الله علیه و آله می‏فرماید:

إذا أحَبَّ أحَدُکُم أخاهُ فَلیُعلِمهُ؛ فَإِنَّهُ أصلَحُ لِذاتِ البَینِ.^۱

۰.هرگاه کسى از شما برادرش را دوست داشت، او را [از این دوستى] باخبر کند؛ چراکه این کار، افراد را بیشتر به هم می‏پیوندد.

گفتن این نکته که شما فرد مقابل را دوست دارید، به پایداری روابط کمک شایسته‏ای خواهد کرد.

۱۰. خیرخواهی

آخرین مرحله ارتباط، هنگامی است که دو طرف قصد می‏کنند که از یکدیگر جدا شوند و ارتباط را پایان دهند. در این مرحله «بهترین را آرزو کردن»، خاتمه‏ای سودمند و مؤثّر خواهد بود. در آموزه‏های دینی خیرخواهی، آخرین اقدام در جهت پایان دادن به رابطه است و در این میان بر آمرزش‏طلبی تأکید شده است. پیامبر خدا صلی الله علیه و آله در این باره می‏فرماید:

إذَا التَقَیتُمْ فَتَلاقَوا بِالتَّسلیمِ وَ التَّصافُحِ و إذا تَفَرَّقتُم فَتَفَرَّقُوا بِالاستِغفارِ.^۲

۰.هرگاه با هم رو به رو شدید با سلام گفتن و دست دادن رو به رو شوید و چون از یکدیگر جدا شدید، با آمرزش‏خواهى [براى یکدیگر] جدا شوید.

ب ـ مهارت‏های پیش‏برنده

در این بخش به مهارت‏هایی اشاره می‏شود که می‏توانند ارتباط را پیش بَرَند و نقشی