[آدمیزاده با مرگش] یا آسوده می‏شود یا از دستش آسوده می‏شوند؛ بنده مؤمن از رنج و مشقت دنیا در جوار رحمت خداى متعال می‏آساید و بنده بدکار [با مرگش] بندگان و شهرها و درختان و جنبندگان از دستش آسوده می‏شوند.

اکنون با رفتن متوفّی و هویدا شدن وضعیت او، ما هستیم که باید وضعیت خویش را مشخص کنیم. آیا همچنان می‏خواهیم در دنیای خیالیِ بودن با متوفّی زندگی کنیم تا هر روز حال ما رو به وخامت نهد یا بنا داریم قدم در مرحله سازگاری با محیط بگذاریم؟

گام پنجم: دریافت حمایت‏های اجتماعی

معمولاً در روزهای نخست سوگ، فرد سوگوار به‏شدت درگیر مراسم دفن و آیین‏های پس از آن است. پس از این گونه مراسم، آرام‏آرام تشییع‏کنندگان، فرد سوگوار را تنها می‏گذارند و بازماندگان با این تنهایی، جای خالی عزیز از دست رفته ‏خود را بیش از پیش احساس می‏کنند. در این زمان، اعضای خانواده سوگوار بسیار خرسند می‏شوند که کسی باشد تا با آنان حرف بزند، به‏ویژه کسی که به‏تازگی با متوفّی تماس داشته است؛ کسی که بتواند با او بنشیند و از خاطره‏ها و لحظه‏های خوش دوران پایانی زندگی متوفّی با هم حرف بزنند. ایجاد چنین رابطه‏ای سبب می‏شود خویشاوندان متوفّی با هم حرف بزنند و تکانه مرگ و سوگ آغازین را از سر بگذرانند و برای پذیرش تدریجی واقعیت مرگ آماده شوند.

بسیاری از بازماندگان همه ذهنشان به خاطره‏ها مشغول است و میان دنیای وهم و خیال حرکت می‏کنند. حتّی گاه با مرده سخن می‌گویند، گویا هنوز زنده است. این بازماندگان نه‏تنها خود را از جهان زندگان منزوی می‏کنند، بلکه کار روبه‏رو شدن با واقعیت مرگِ ازدست‏رفته را هم برای خود مشکل‏تر می‏سازند. ثمربخش‏تر آن است که این نیاز آنان را درک کنیم و به‏تدریج آنها را از انزوا بیرون آوریم تا بدین طریق دل از متوفّی برکنند.^۱

إذا أصابَکَ مِن هذا شَیءٌ فَأَفِض مِن دُموعِکَ؛ فَإِنَّهُ یَسکُنُ عَنکَ.^۱

۰.هر گاه چنین حالتى به تو دست داد، اشک بریز؛ زیرا با این کار، تسکین می‏یابى.

از جمله نشانه‏های عاطفی سوگ می‌توان به مواردی همچون غم، خشم و احساس گناه اشاره کرد:

ـ غم: شایع‏ترین احساس داغدیدگان، احساس غم است. غمگینی اگرچه الزاماً به گریستن منجر نمی‏شود، ولی بیشتر با گریه بروز می‏کند.

ـ خشم: فرد داغدیده پس از فقدان، دچار عصبانیّت و خشم می‏شود. هنگام فقدان گاه عصبانیّتی در سوگوار دیده می‏شود که با احساس اضطراب همراه است.

ـ احساس گناه: احساس گناه در باره ایفای مسئولیّت بهتر نسبت به متوفّی، بهره نبردن کافی از لحظه‏های بودن با متوفّی، زودتر نرساندن متوفّی به بیمارستان و...، رخ می‏دهد.

گام چهام: سازگاری با محیط

سازگار شدن با محیطی که دیگر متوفّی در آن نیست کاری دشوار به نظر می‏رسد، اما بازمانده باید نقش جدیدی برعهده گیرد، مهارت‏هایی را در خود پرورش دهد و در راستای ارزیابی مجدد از دنیای خویش، حرکت کند. به سخن دیگر، لازم است تا به سوی بازشناسی شرایط تغییر یافته حرکت کرده، اهداف خود در زندگی را بازتعریف کند؛ چراکه متوفّی با رفتن خویش، یا خود آسوده می‏شود یا دیگران از او آسوده می‏شوند. پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله درباره مرگ هر انسانی می‏فرماید:

مُستَریحٌ و مُستَراحٌ مِنهُ؛ العَبدُ المؤمنُ یَستَریحُ مِن نَصَبِ الدُّنیا و أذاها إلى رحمَةِ اللّهِ تَعالى وَ العَبدُ الفاجِرُ یُستَریحُ مِنهُ العِبادُ وَ البِلادُ وَ الشَّجَرُ وَ الدَّوابُّ.^۲