یا علی! لا تَغضَبْ، فإذا غَضِبتَ فَاقعُدْ و تَفَکَّرْ فی قُدرَةِ الرَّبِّ علَى العِبادِ و حِلمِهِ عَنهُم، و إذا قیلَ لکَ: «اِتَّقِ اللّهِ» فَانبِذْ غَضَبَکَ، و راجِعْ حِلمَکَ.^۱

۰.اى على! خشمگین مشو و هرگاه به خشم آمدى بنشین و دربارهٔ قدرتى که پروردگار بر بندگان دارد و بردباری او در مورد آنها بیندیش، و هرگاه به تو گفته شد: «از خدا بترس»، خشمت را دور افکن و به بردبارى خویش مراجعه کن.

در این روایت چند راهکار مقابله‏ای با هم ترکیب شده‏اند: در ابتدا راهکار رفتاری نشستن و تغییر فضاست. سپس راهکار شناختیِ تفکر منطقی است که قدرت مهار رفتار و هیجان را افزایش می‏دهد. در ادامه یادآوری خدا و مد نظر قرار دادن او، راهکاری معنوی است و در نهایت بردباری شیوهٔ مقابلهٔ هیجانی ـ شناختی با خشم و پرخاشگری است. توصیه‏های ترکیبی پیش‏گفته می‏تواند بالاترین تأثیر و موفقیت را در مهار هیجان،‏ به‏خصوص خشم، داشته باشد. ویژگی اصلی توصیه‏های ترکیبی، تغییر کلی جهان‏بینی فرد در جهت سلامت روان از یک سو و اصلاح خطاهای شناختی از سوی دیگر و نهایتاً تغییر رفتار اوست که به‏طور همه ‏جانبه‏ موجب ذهن‏گردانی از موضوع خشم می‏شود.

روایاتی از این قبیل فراوان‏اند که حداقل مشتمل بر دو راهکارند یا راهکار ارائه شده مشتمل بر ابعاد مختلفی است. برای نمونه، به احادیث ذیل می‏توان اشاره کرد:

در سفارش‏های امیرالمؤمنین علیه السلام به مالک اشتر در مهار خشم آمده است:

اِملِکْ حَمِیَّةَ أنفِکَ، و سَورَةَ حَدِّکَ، و سَطوَةَ یدِکَ، و غَربَ لِسانِکَ، وَ احتَرِسْ مِن کُلِّ ذلِکَ بکَفِّ البادِرَةِ، و تَأخِیرِ السَّطوَةِ، [وَ ارفَعْ بَصَرَکَ إلَى السَّماءِ عِندَ ما یَحضَرُکَ مِنهُ] حَتّى یَسکُنَ غَضَبُکَ فَتَملِکَ الاِختِیارَ، ولَن تَحکُمَ ذلِکَ مِن نَفسِکَ حَتَّى تُکثِرَ هُمُومَکَ بِذِکرِ المَعادِ إلى رَبِّکَ.^۲

۰.بادِ دماغ و تندىِ خشم و ضربِ دست و تیزىِ زبانت را مهار کن و با نگهداشتن زبانت به گاه خشم و درنگ کردن در حمله و نشان دادن ضرب دست، خود را

۷. تماس فیزیکی با خویشاوندان

تماس فیزیکی در بین خویشاوندان معمولاً در مواقعی صورت می‏گیرد که یک ارتباط عاطفی مثبت مانند دست دادن، دیده‏بوسی و امثال آن وجود داشته باشد. احتمالاً تداعی عاطفه مثبت می‏تواند سازوکاری برای مقابله با خشم بر خویشاوندان باشد و همانند ریختن آب بر آتش خشم عمل کند. این حرکت به عنوان یک مقابله رفتاری مثبت، خشم طرف مقابل را فرو می‌نشاند. امام صادق علیه السلام می‏فرماید:

أَیمَا رَجُلٍ غَضِبَ عَلَى ذِی رَحِمَ فَلْیدْنُ مِنْهُ فَلْیمَسَّهُ فَإِنَّ الرَّحِمَ إِذَا مُسَّتْ سَکَنَتْ.^۱

۰.هر که بر خویشاوندش خشم گرفت، به او نزدیک شود و به او دست بزند؛ چرا که تماس با خویشاوند موجب آرامش اوست.

با وجود این، هرگونه تماس فیزیکی شدید مانند ضربه، فشار یا هل‏دادن که علامت ناراحتی و خشم است، پرخاشگری را افزایش می‏دهد. ابراز محبت و خشم هر دو یک جنس عاطفی و هیجانی دارند ولی جهت‏گیری مثبت و منفی، آنها را از هم جدا می‏‏کند. این هم‏جنسی، احتمالاً رمز تأثیر لمس خویشاوند است که البته دایره این راهکار، منحصر به مواردی است که فرد شرعاً مجاز به لمس باشد.

نتیجه‏گیری

نگاه عمیق‏تر به روایات نشان می‏دهد که از میان راهکار‏های توصیه شده،‏ به کارگیری همه‏جانبه آنها، مقابله را عملی‏تر و جدی‏تر می‏نماید. از آنجا که پرخاشگری اقدامی با ابعاد شناختی، عاطفی و رفتاری است، شایسته است شیوه‏های کنترل آن نیز بر پایه ابعادی گسترده‏تر (شناختی، رفتاری، هیجانی، معنوی،‏ زیستی) باشد.

یکی از این موارد روایت رسول خدا صلی الله علیه و آله است که شامل توصیه‏های رفتاری، شناختی، هیجانی و معنوی است. آن حضرت به امام علی علیه السلام می‏فرماید: