حرکتش را بگیرید و نه از آن عبور کنید. فقط مجبورید به‏آرامی از کنار آن گذر کنید. یعنی اگر مورد انتقاد مغرضانهٔ همسر، دوست یا همکارتان قرار گرفته‏ و برانگیخته‏ شده‏اید، می‏توانید به مه تبدیل شوید و انتقاد را از خود عبور دهید. بر همین اساس، سکوت می‏تواند همان پاسخ مه‏آلود باشد که هیجان خشم را از شما دور کند.^۱

۸. پاداش ـ تنبیه

امروزه روان‏شناسان رفتارگرا برای ایجاد و افزایش رفتارهای مطلوب و کاهش رفتارهای نامطلوب راهکارهای متعدد و مهمی ارائه می‏دهند. برای ایجاد و افزایش یک رفتار از شیوه‏هایی همانند نظام پاداش، تقویت افتراقی و شکل‏دهی استفاده می‏شود و از روش‏هایی همانند تقویت افتراقی رفتار دیگر،‏ تنبیه (محروم کردن و جریمه کردن) برای حذف و کاهش رفتار بهره می‏گیرند.^۲

در متون دینی نکات مهمی دربارهٔ موضوع خشم آمده است که این نکات راهکارهایی تشویقی و تنبیهی برای کاهش رفتار خشم و مقابله با آن شمرده می‏شوند. این آموزه‏ها در برخی موارد درباره پاداش‏ها و تنبیه‏ها، شناخت و آگاهی می‏دهد و با یادآوری پاداش‏ها و محرومیت‏ها زمینهٔ بروز رفتار مثبت و کاهش رفتار منفی را پدید می‏آورد. رسول خدا صلی الله علیه و آله در بیان پاداش به آنان که خشم خود را فرو خورند و خویشتندار باشند می‏فرماید:

رَأیتُ لَیلَةَ أُسرِیَ بِی قُصُوراً مُستَوِیَةً مُشْرِفَةً عَلَى الجَنَّة. فقُلتُ: یا جِبریلُ! لِمَن هذا؟ فَقال: لِلکاظِمینَ الغَیظَ والعافینَ عَن النّاسِ وَ اللّهِ یُحِبُّ المُحسِنینَ.^۳

۰.شبی که به آسمان برده شدم، کاخ‌هایی بلند و مشرف بر بهشت را دیدم. پرسیدم: ای جبریل! این قصرها از آنِ کیست؟‏ گفت: برای فروبرندگان خشم و بخشندگان مردم و خداوند نیکوکاران را دوست دارد.

مهار خشمی که امکان آزادسازی یا توانایی آزادسازی آن وجود داشته باشد هرچند به

به هر شکل، انسان هرگاه عصبانى شود، از شدت خشم، خودش را نمی‏بیند و قدر و ارزش خویش را نمی‏شناسد. اما چون خویشتن‌دارى کند و قدر و ارزش خود را بشناسد و خشمش آرام گیرد، فرجام آن خشم، چون لقمه گوارایى خواهد بود که آن را به‏آسانی هضم می‏‏کند.^۱ لذا با واکنش تأخیری نسبت به خشم به‏تدریج این مهارت از طریق مدیریت افکار و عواطف امکان‏پذیر خواهد شد.

۷. سکوت

یکی از ابزارهای فعال برای مهار خشم، سکوت است. سکوت، وقفه‏ای است که باعث می‏شود فرد توانمندی شناختی بیشتری بیابد و بتواند با هدایت افکار خود و با شناسایی خطاهای شناختی، موقعیّت خشم را مدیریت کند. رسول خدا صلی الله علیه و آله در زمینه مهار خشم به وسیله سکوت فرمود:

إِذَا غَضِبْتَ فَاسْکُتْ.^۲

۰.هرگاه عصبانی شدی،‏ ساکت‏ باش.

تعبیر روایی درمان خشم با داروی سکوت، تعبیری زیبا و بیانگر اثرگذاری این شیوهٔ مقابله‏ است. سکوت مثل یک دارو مصرف می‏شود و اثر می‏گذارد. امام علی علیه السلام این تشبیه زیبا را به کار گرفته‏ است:

داوُوا الغَضَبَ بالصَّمتِ.^۳

۰.خشم را با خاموشى درمان کنید.

در واقع راهکار سکوت برای فرو نشاندن خشم، به‏خصوص در موقعیّت روابط بین‏فردی، نوعی «پاسخ مه‏آلود» است. وقتی در حال رانندگی به مه برمی‏خورید،‏ چه می‏‏کنید؟ هیچ چاره‏ای ندارید جز این‏که به‏آرامی از آن عبور کنید. نه می‏توانید جلوی