اجتهاد مفسّران متأخّر مبتنی بوده است، به گونه‌ای که یافتن ارتباط پاره‌ای از آنها با آیات، مشکل می‌نماید.

قسم سوم، بدون استناد به آیات، به بیان فضایل پرداخته‌اند. این روایات، در منابع حدیثی پراکنده شده‌اند.

۲. فضایل اخلاقی: صفات متعالیه انسانی و اوصاف ایمانی‌ای که با موضوع اصلی کتاب بی‌ارتباط نیستند و بخش کمتری از حجم کتاب را شامل می‌شوند. در مورد این دسته نیز سه قسم قابل تصوّر است:

قسم اول: فضیلت‌های اخلاقی و ایمانی بیان شده با استناد به آیات.

قسم دوم: فضیلت‌های غیر مستند به آیات، ولی ذکر شده ذیل برخی آیات توسط مفسّران قرآن.

قسم سوم: فضیلت‌های غیر مستند به آیات و بدون ورود به تفاسیر متقدّم یا متأخّر.

۳. فضیلت‌های متفرقه: این دسته، شامل ارزش برخی مکان‌ها، ایّام، اعمال، اشیا و... می‌شود.

اَسناد به «کتاب الفضائل»

نجاشی و شیخ طوسی، طریق وصول این اثر را تا زمان خود در کتب فهرست خود ذکر کرده‌اند. سند این دو بزرگوار به کتاب الفضائل، تشابه بسیاری دارد؛ به گونه‌ای که هر دو از طریق احمد بن محمّد بن سعید به کتاب می‌رسند.

یکی بودن طریق نجاشی به کتاب تفسیر غریب القرآن و کتاب الفضائل ابان نیز از جنبه‌های گوناگونی می‌تواند قابل توجّه باشد. برای نمونه، می‌توان از آن، این نکته را برداشت نمود که این دو کتاب، شیوه یکسانی داشته‌اند، به گونه‌ای که هر دو به دنبال تفسیر و تبیین آیات الهی با استفاده از سخن ارزشمند معصومان علیهم السّلام بوده‌اند.

الف ـ سند نجاشی

و له كتب، منها تفسير غريب القرآن و كتاب الفضائل، أخبرنا محمّد بن جعفر النحوی، قال: حدّثنا أحمد بن محمّد بن سعيد عن المنذر بن

مذاهب الشیعة به ابان نسبت داده است نیز همان کتاب باشد.^۱بر اساس این مطلب و دیگر قرائن، ابان در زمره کسانی است که از حمایت علمی و علنی از خاندان عصمت و طهارت علیهم السّلام دریغ نکرده‌اند و از هر فرصتی، جهت تبیین مقام آنان بهره بهره‌اند. گزارش‌هایی از درک عمیق و نگاه بصیرت‌آفرین او به جایگاه واقعی اهل‌بیت علیهم السّلام در بخش‌های پیشین گذشت.^۲

محتوا و موضوعات اصلی و فرعی «کتاب الفضائل»

محتوا و ساختار کتاب الفضائل ابان، به سبب در اختیار نبودن آن، برای محقّقان ناشناخته مانده است. گرچه نبود گزارش از وضعیت و سرنوشت آن، شناخت دقیقش را ناممکن می‌سازد، ولی باید از هر قرینه و شاهدی در راستای دستیابی به شناختی هر چند اجمالی از این اثر، به درستی بهره بریم. از مجموعه روایاتی که در موضوع فضائل اهل ‌بیت علیهم السّلام در مصادر روایی به نقل از ابان موجود است، می‌توان به توجّه ویژه وی به نقل احادیث تفسیری ذیل آیات کریمه قرآن در راستای اثبات حقانیت اهل‌بیت علیهم السّلام پی ‌برد.

به طور کلّی، سه دسته روایات فضایل از ابان بن تغلب به دست آمد:

۱. فضایل و مناقب معصومان علیهم السّلام: تمرکز اصلی و اساس کتاب الفضائل را این دسته تشکیل داده است که خود به سه قسم، تقسیم می‌شود.

قسم اول، ذکر فضیلت‌ها را با توجّه و تمرکز بر آیات شریفه قرآن کریم دنبال کرده‌اند و به نوعی، تفسیر آن آیات را بیان می‌کنند. روایات این دسته، از نظر پراکندگی در منابع، دو گونه‌اند: برخی در منابع تفسیری ذیل آیات مورد اشاره در متن احادیث دسته‌بندی شده‌اند، و عده‌ای در منابع مختلف حدیثی، پراکنده و گسترده‌اند.

قسم دوم، به آیات قرآن استناد نکرده‌اند؛ امّا در تفاسیر روایی متأخّر (مانند: نور الثقلین، کنز الدقائق و البرهان) ذیل برخی آیات که به نحوی با محتوای روایت مرتبط بوده، وارد شده‌اند. ورود بسیاری از این موارد در تفاسیر ذیل آیات، بر تشخیص و