آنها را به هشت دسته و عنوان می‌توان تقسیم نمود. این هشت دسته، عبارت اند از:

۱. کتاب‌هایی با عنوان کلی: «مناقب، فضایل، تفضیل، فضل و خصایص»؛

۲. تک‌نگاری‌های موضوعی؛

۳. اربعین‌نگاری؛

۴. بیان تفسیر یا تأویل آیات قرآن در زمینه مناقب اهل‌بیت علیهم السّلام؛

۵. توجّه و اهتمام به اَسناد روایات مناقب؛

۶. اختصاص بخش یا بخش‌هایی از کتاب به ذکر مناقب اهل‌بیت علیهم السّلام؛

۷. اشاره به مناقب نیاکان، خاندان و نزدیکان پیامبر صلی الله علیه و اله و اهل‌بیت علیهم السّلام؛

۸. تک‌نگاری‌های عمومی، که در انواع پیشین جای نمی‌گیرند.^۱

هر یک از گونه‌های یاد شده، نمونه‌های متنوّع و مختلفی از تألیفات را شامل می‌شوند که از ذکر آنها به دلیل رعایت اختصار می‌گذریم.

نکته‌ای که در این میان همواره باید به یاد داشته باشیم، آن است که بر اساس گزارش‌های تاریخی، ناقلان فضایل اهل‌بیت علیهم السّلام سختی‌های فراوانی را در این مسیر متحمّل شده‌اند؛ سختی‌هایی چون: شکنجه، زندان، انزوا و تبعید، تحریم اقتصادی، تهدید از سوی دستگاه حاکم، قتل و....^۲ بنا بر این، وظیفه ما در درجه اوّل، پاسداری از میراث پیشینیان و در درجه بعد، احیا و بازشناسی آثار مفقود در زمینه فضایل معصومان علیهم السّلام است.

ابان بن تغلب و «کتاب الفضائل»

فهرست نجاشی و شیخ طوسی، اثری با عنوان کتاب الفضائل به ابان بن تغلب نسبت داده‌اند.^۳ به احتمال فراوان، اثری که ابن ندیم با عنوان: کتاب من الاُصول فی الروایة علی

در فرهنگ اسلامی، فضایل‌نگاری و ثبت فضایل فضیلتداران، پیشینه کهنی دارد و به صدر اسلام باز می‌گردد؛ بدین‌گونه که بخشی از روایات نقل شده از پیامبر صلی الله علیه و اله در باره برخی از صحابه است که به فضایل آنان پرداخته و در مناسبت‌های گوناگون از آنان یاد فرموده است. بخش مهمّ این فضایل، در محدوده سبقت در اسلام و ایمان، هجرت، جهاد با کفّار، بذل جان و مال و عزیزان در راه گسترش اسلام و جز اینهاست. در این میان، خاندان پیامبر صلی الله علیه و اله بیشترین حجم فضایل را به خود اختصاص داده‌اند و از میان آنان علی بن ابی طالب علیه السلام است که به اتّفاق تمامی مورّخان و محدّثان و سیره‌نگاران و فضایل‌نویسان، بیشترین نوع فضیلت را دارا بوده و یا کسب کرده است و از این جهت، پس از پیامبر خدا صلی الله علیه و اله دومین فردی است که جامع فضایل متنوع بوده و کسی بر این دو تن، سبقت نگرفته است.^۱

سنّت فضیلت‌نویسی، پس از این دو قرن همچنان ادامه یافت و هر نویسنده‌ای به تناسب ذوق و سلیقه و آموخته‌های خود به گوشه‌ای از دریای بیکران فضایل اهل‌بیت علیهم السّلام پرداخت. محقّق فقید، سید عبد العزیز طباطبایی، ۸۵۶ اثر در باره اهل ‌بیت علیهم السّلام در طول قرن‌های گذشته به زبان عربی از عالمان سنّی‌مذهب را معرفی نموده است.^۲ بخش عظیمی از این تعداد، آثار مربوط به فضایل اهل‌بیت علیهم السّلام اند؛ این در حالی است که حجم عظیم تألیفات عالمان شیعی و نیز آثار زبان‌های دیگر در این شمارش وارد نگشته است.^۳

بر پایه پژوهش‌های انجام گرفته،^۴ در پنج قرن نخست اسلامی، بیش از ۲۲۰ عنوان کتاب با موضوع مناقب اهل‌بیت علیهم السّلام نگاشته شده‌اند که با بررسی و دقت، عناوین و موضوعات