سرنوشت «غریب القرآن» ابان

این کتاب ابان در سال‌های پس از تدوین خود، شاهد نوعی دگرگونی در جهت دسترسی آسان‌تر به محتوای آن و دو اثر هم‌مضمون شد. فراهم آمدن کتاب ابان بن تغلب با دو کتاب تفسیری دیگر را نیز می‌توان به عنوان نقطه عطفی در ساختار آن قلمداد نمود؛ رویدادی که نجاشی و شیخ طوسی آن را گزارش داده‌اند. تفاوت معرفی آن دو در این است که نجاشی، تنها طریق خود تا کتاب مستقل و اولیه ابان را ذکر کرده است؛^۱ امّا شیخ طوسی، طریق خود به کتاب مستقل ابان و نیز طریق خود به کتاب مشترکی را که پس از یک‌جا جمع کردن سه تفسیر پدید آمده، ذکر کرده است.^۲

در این‌باره، نکاتی وجود دارد که بیان آنها می‌تواند راه‌گشا باشد:

الف. سه کتاب ابان بن تغلب، محمّد بن سائب کلبی و ابو روق عطیة بن حارث در یک اثر گرد آمدند.

ب. جامع سه کتاب، بنا بر فهرست شیخ طوسی، عبدالرحمان بن محمّد ازدی و بنا بر فهرست نجاشی، محمّد بن عبد الرحمان بن فنتی است. به دلیل تشابه نسبی این دو نام، احتمال خطا بودن یکی از آنها بسیار محتمل است. شاهدی که می‌توان در تأیید نام ذکر شده در فهرست طوسی اقامه نمود، نقل ابن طاووس از آن است؛ امری که بیانگر در اختیار بودن این اثر جامع، تا قرن هفتم هجری نیز هست.

علّامه شوشتری نیز «عبد الرحمان بن محمّد ازدی» را به دلیل ذکر نامش در دو طریق شیخ به کتاب ابان، صحیح می‌داند و می‌نویسد:

... قول النجاشی: «إنّ الجامع لتفسیر أبان و تفسیرین آخرین محمّد بن عبدالرحمن»، الظاهر کونه تحریفاً، و الصواب: «عبدالرحمن بن محمّد»، کما فی الفهرست للشيخ، فالنجاشی لم يذکر مستنداً لقوله، و الفهرست روی بطریقین عن ابن عقدة عن الحسین بن عبدالرحمن عن أبیه ذلک.^۳

در زمره لغت‌شناسانی دانسته اند که از متن عرب‌ها لغات را می‌شنیده و از آنان حکایت می‌کرده است.^۱ اگر این ویژگی را از مورد پیشین، جدا در نظر بگیریم، دو مورد یافت می‌شود که در آن، ابان بن تغلب تصریح کرده است که معنای واژگان را از برخی عرب‌ها دریافت کرده است؛ یکی واژه «طباق» در آیه سوم سوره ملک^۲‏ و دیگری واژه «نتقنا» در آیه ۱۷۱ سوره اعراف.^۳ ضمناً ذیل آیه ۲۶۴ بقره که معنای واژه پس از عبارت «حکی أبان بن تغلب» آمده است، می‌توان احتمال نقل وی از صاحبان لغت را مطرح کرد.^۴

۴. تبیین مفردات و ترکیبات

هدف اصلی از نگارش «غریب القرآن»ها، تبیین واژگان غریب و دشواریاب آیات الهی است. ابان بن تغلب نیز این هدف را دنبال کرده و موارد متعددی از مفردات و ترکیبات آیات را معنا کرده است. در بررسی های صورت گرفته، حدود سی عدد از این موارد قابل بازیابی است. برای نمونه، به دو مورد اشاره می شود:

۱. ابان بن تغلب، ذیل آیه ۸۵ از سوره نساء:(... و مَن يَشفَع شَفاعَةً سَيِّئَةً يَكُن لَهُ كِفلٌ مِنها...)، «کفل» را «مثل» معنا می کند.^۵

۲. ذیل آیهچهاردهم سوره آل عمران: (زُيِّنَ لِلنّاسِ حُبُّ الشَّهَواتِ مِنَ... الخَيلِ المُسَوَّمَةِ...)، آمده است:

۰.المسوّمة: المعدّة للحرب و الجهاد.^۶