57
میراث قرآنی ابان بن تغلب(141ق)

۰.و صنّف كتاب الغريب فی القرآن و ذكر شواهده من الشعر.۱

۰.کتابی در تبیین واژه‌های دشواریاب در قرآن نگاشت و شواهد آن را از شعر آورد.

ویژگی‌های حاصل از بازیابی

پس از بازیابی تفسیر غریب القرآن (معانی القرآن) ابان بن تغلب، در باره آن به نتایجی می‌رسیم که از این قرار است.

۱. حجم اندک

با توجه به آنچه پیش‌تر گذشت، ابن ندیم، معانی القرآن را ـ که احتمالاً همان غریب القرآن است و پیش‌تر توضیح آن گذشت ـ «لطیف» توصیف کرده بود. اگر لطیف بودن به معنای کم‌حجم بودن باشد، اوّلاً: باید ملاک ابن ندیم در مورد کم‌حجم بودن یک اثر را بدانیم. ثانیاً: تشخیص احادیث مفرده ابان در تفسیر و جداسازی آنها از روایات مورد استفاده در کتابش، امر دیگری است که می‌تواند ما را به حجم واقعیِ تفسیر او راه‌نمایی کند.

به هر روی، گزارش‌های موجود از ابان در حیطه واژگان غریب، فراوانی قابل توجهی ندارد. بنا بر این به ناچار باید روایاتی را که صرفاً دربردارنده آیه ای از قرآن هستند، ولی وجه تفسیری و تبیینی ندارند، داخل در تفسیر غریب ابان به حساب نیاوریم.

۲. شواهد شعری

استفاده از شعر در فهم معنای واژگان قرآنی از دیرباز توسط مفسّران رواج داشته است.

1.. الفهرست، طوسی، ص۱۷، ش ۵۱. در مبحث مربوط به خود گذشت که این توصیف شیخ طوسی، بیانگر بقای این اثر تا زمان وی و بررسی درون‌متنی و محتوایی آن بوده است. این توصیف از کتاب ابان با توصیفی که از شخصیت ابان بیان شده، هماهنگ است، که گفته شده: «فقيهاً لغوياً سمع من العرب و حكى عنهم؛ فقیهی لغت‌شناس که از عرب می‌شنید و از آنها نقل می‌نمود» (رجال النجاشی، ص۱۰؛ الفهرست، طوسی، ص۱۷). در فهرست شیخ با یک صفت بیشتر و به صورت «لغوياً بنداراً (نبيلاً) و ...» آمده است. یاقوت حموی در معجم الاُدباء آن جا که در شرح حال ابان از الفهرست شیخ طوسی نقل می‌کند، می‌نویسد:‌«فقیهاً لغویّاً نبیهاً تبدّی وسمع من العرب؛ فقیهی لغت‌شناس، زیرکی که در بادیه اقامت می‌گزید و از عرب می‌شنید»(معجم الاُدباء، ج‌۱، ص ۳۸).


میراث قرآنی ابان بن تغلب(141ق)
56

برای معانی القرآن ابان بازگو شده است.۱ حال با این که پیش‌تر با دلایلی بر یکسانی غریب القرآن و معانی القرآن ابان تأکید ورزیدیم، این نکته باید بررسی شود که آیا ویژگی کم‌حجم بودن، بر کتاب غریب القرآن ابان نیز قابل تطبیق است یا خیر؟۲ نتیجه این بررسی را تنها می‌توان پس از به کار بستن حداکثر توان در جهت بازیابی منقولات و دستیابی به محتوای آن ارائه نمود. البته کم‌حجم بودن یک اثر به دلیل نسبی بودن و مشخص نبودن معیار دقیق (مانند: تعداد حروف متن، تعداد آیات تفسیر شده و...) قابل اثبات نخواهد بود.

۲. ترتیبی بودن تفسیر

نجاشی، جمله آغازین کتاب را بیان کرده است.۳ از این عبارت که ذیل آیه چهارم سوره حمد آمده، می‌توان احتمال ترتیبی بودن تفسیرش را به طور قوی مطرح ساخت؛ به این معنا که به ترتیب از ابتدای قرآن آغاز و ذیل هر آیه که نیاز به تبیین بوده، مطالبی بیان نموده است.

۳. گزینشی بودن تفسیر

اگر طبق آنچه در ویژگی پیشین گفتیم، ترتیبی بودن تفسیر ابان را بپذیریم، کامل نبودن و عدم اشتمال بر تمام آیات نتیجه خواهد شد؛ زیرا تفسیر از آیه چهارم سوره حمد آغاز شده و نه نخستین آیه آن. این روش در تفسیر غریب القرآن زید بن علی نیز قابل مشاهده است.

۴. سود جستن از شواهد شعری

بهره‌گیری از شواهد شعری، بنابر گفته شیخ طوسی، یکی از ویژگی‌های مهم این کتاب ابان است:

1.. و له من الکتب کتاب معانی القرآن لطیف... (الفهرست، ابن الندیم، ص۲۷۶).

2.. این تلاش، تنها جهت حصول اطمینان بیشتر، از یکسانی معانی القرآن و غریب القرآن منسوب به ابان است؛ وگرنه شواهد و قرائن کافی در این خصوص در بخش مربوطه از نظر گذشت.

3.. و له كتب منها: تفسير غريب القرآن و كتاب الفضائل. أخبرنا محمّد بن جعفر النحوی... عن أبان بن تغلب فی قوله تعالى: (مالِكِ يَومَ الدّينِ)، و ذكر التفسير إلى آخره (رجال النجاشی، ص۱۱، ش ۷).

  • نام منبع :
    میراث قرآنی ابان بن تغلب(141ق)
    سایر پدیدآورندگان :
    محمد حسين مدني
    تعداد جلد :
    1
    ناشر :
    انتشارات دارالحدیث
    محل نشر :
    قم
    تاریخ انتشار :
    1394
    نوبت چاپ :
    اول
تعداد بازدید : 20881
صفحه از 303
پرینت  ارسال به