از اخبار و آثار او سخن گفته و معتقد است که در بارهٔ وی روایت ضعفی نرسیده و او صالح الروایه است.^۱ تألیفات و نگاشته‌های منسوب به ابان، به قدری مهم و فراوان‌اند که فؤاد سزگین در تاریخ التراث العربی، او را نویسنده‌ای جلیل القدر می‌خواند،^۲ اگر چه این نگاشته‌های ارجمند، به سان سایر میراث مکتوب عالمان کهن، دستخوش حوادث روزگار شده و از آفات و آسیب‌های گوناگون در امان نمانده، امّا این اطمینان وجود دارد که محتوای بخش قابل توجهی از این میراث علمی، به کتاب‌ها و نگاشته‌های پسین راه پیدا کرده و هم‌اینک در دسترس پژوهندگان علم و دانایی قرار دارد و دقیقاً به همین دلیل و نیز شخصیت علمیِ ابان در میان شاگردان امام صادق علیه السلام، بازیابی آثار علمی او دارای اهمیت و اولویت است و می‌تواند در معرفی کامل‌تر چهرهٔ علمی ابان، مؤثّر واقع گردد.

آقای محمّد حسین مدنی، پژوهشگر گروه احیا، در پژوهش حاضر، با تتبّع گسترده در نصوص روایی و تاریخیِ موجود، اقوال و آرای ابان بن تغلب در حوزه‌های گوناگون در محور سه کتاب ابان با عناوین الفضائل، غریب القرآن یا معانی القرآن و کتاب القرائات را بازیابی نموده است که هر یک در بخشی جداگانه برای اوّلین بار در جهان اسلام عرضه می‌گردد. این میراثِ بازیابی شده، اگر چه اصالت و قدمت نخستین را ندارد، امّا می‌تواند اندکی از دانش فراوان ابان را انعکاس دهد. گروه احیا و بازسازیِ متون کهن تفسیریِ «پژوهشکدهٔ تفسیر اهل بیت علیهم السلام»، ضمن سپاس از محقّق ارجمند این پژوهش، از اساتید بزرگوار ایشان آقایان دکتر محمّدعلی مهدوی‌راد، دکتر محمّدکاظم رحمان‌ستایش و دکتر علی راد که تلاش پرارزش راه‌نمایی، مشاورت و ارزیابی این اثر را بر عهده داشته‌اند، قدردانی می‌نماید و برای همه خدمت‌گزاران نشر معارف وحیانی، پاداش فراوان از خدای بزرگ مسئلت می‌کند.

پژوهشکدهٔ تفسیر اهل بیت علیهم السلام

گروه احیا و بازیابی متون تفسیری

ربیع الأوّل ۱۴۳۵ / دی ماه ۱۳۹۲

وقتی مردم در گفتار پیامبر صلی الله علیه و اله اختلاف پیدا کنند، سخن علی علیه السلام را بپذیرد و وقتی در گفتار علی اختلاف کنند، سخن جعفر بن محمّد علیه السلام را قبول کند.^۱

ابان بن تغلب، راوی بزرگ کوفی است؛ امّا به دلیل سفرهای فراوان به مدینه و کسب دانش از امامان معصوم علیهم السلام، می‌توان او را تربیت شدهٔ امام صادق علیه السلام، میراثدار حدیثیِ مدینه و نمایندهٔ اهل بیت علیهم السلام در کوفه به شمار آورد. کوفه در نیمهٔ اوّل قرن دوم هجری، به دلیل حضور ابو حنیفه و تفکّر رأی‌گرای او، گرایش شدیدی به قیاس و اجتهاد دارد و این تفکّر حتی بر عالمان شیعی نیز تأثیر گذارده تا جایی که امام صادق علیه السلام در جریان دیهٔ قطع انگشتان، ابان را از غلتیدن به دام قیاس پرهیز می‌دهد و در حقیقت، او و شاگردان دیگرش را به گونه‌ای در میانهٔ نص و اجتهاد یا عقل‌گراییِ هدایت شده، نگاه می‌دارد. به هر روی، سخن سوزناک امام صادق علیه السلام در رثای فقدان ابان بن تغلب، خود سند گویایی است از منزلت ایشان نزد اهل بیت علیهم السلام که با رفتن وی چنان رخنه‌ای در شیعه ایجاد شد که قلب امام علیه السلام را به درد آورد.^۲

گزاره‌های گوناگون تاریخی بر نقش پُرثمر ابان بن تغلب در فهم، حفظ، نقل، شرح و بسط دانش ائمّه علیهم السلام در موضوعات گوناگون گواهی می‌دهد. نجاشی در بارهٔ او می‌نویسد: «ابان ـ که خدا رحمتش کند ـ‌، در همهٔ شاخه‌های علمی پیشتاز بود. در قرآن، فقه، حدیث، ادبیات، قواعد زبان عربی و نحو، کتاب‌هایی تألیف کرده است».^۳ ابان از استادان قرائت بوده و اغلب مترجمان، او را قاری یا مقری دانسته‌اند. قرائت ابان بر اساس سخن نجاشی و شیخ، قرائتی ممتاز و خاص بود که بخش‌هایی از آن در منابع باقی مانده است، از جمله ابن جنی در المحتسب و نحاس در اعراب القرآن، پاره‌ای از این اختلافات را بیان کرده‌اند و سفیان بن عیینه ـ‌که شاگرد او بود ـ، وی را به فصاحت و بلاغت می‌ستود.^۴

ابن ندیم^۵و شیخ طوسی،^۶ شماری از آثار او را ذکر کرده‌اند. ابن عدی در الکامل نیز