تنبيه [ در اقسام مناجات و ادعيه ]

علامه مجلسى قدس سره در باب دوم از رساله عقايد خود گفته :
بدان كه نزديك ترين راه ها به سوى خداى تعالى ـ چنان كه ظاهر بسيارى از آيات و اخبار نشان مى دهد ـ همانا راه دعا و مناجات است ، ليك دعا و مناجات شرايطى دارند از قبيل حضور قلب و توسل تمام به خداى تعالى و قطع اميد از ما سواى او و اعتقاد كامل بر او و توجه در همه كارها از كوچك و بزرگ و كم و بيش به ساحت قدس او جَلَّتْ عظَمته . و ادعيه مأثوره بر دو نوع است : ۱ . اوراد و اذكارى كه به عنوان وظيفه براى هر شبانه روز مقرر شده است ، و بر امورى از قبيل تجديد عقايد و طلب مقاصد و ارزاق و دفع كيد اعدا مشتمل است ، در حال قرائت اين قسم بايد در تحصيل حضور قلب و توجه و تضرع سعى نمود ، ليك اگر احوال مذكوره متيسّر نگردد نبايد آنها را فرو گذاشت و ترك نمود . ۲ . مناجات ، و مقصود از آن دعاهايى است كه بر انواع كلام در توبه و استغاثه و اعتذار و اظهار محبت و تذلل و انكسار مشتمل مى باشد و گمان من آن است كه شايسته و سزاوار نيست بدون حالت گريه و تضرع و خشوع تمام اين قسم را خواند ، و زيبنده است كه مترصد اوقات گشت و هر وقت آن احوال متيسر شد خواند و بدون وجود حالات مذكوره اين قسم را نبايد خواند ؛ چه در
اين صورت به استهزا و سخريه شبيه خواهد بود . اين دو قسم از دعا كه ذكر شد ، به بركت اهل بيت عصمت عليهم السلام در دسترس جماعت شيعه و اماميه چنان بسيار است كه به خواندن عُشرى از اعشار آن فرصت نمى توان يافت . اما قسم اول : پس بيشتر آنها در مصباح شيخ طوسى و مصباح كفعمى و دو كتاب اقبال و سمات ابن طاووس ـ قدس اللّه أسرارهم ـ در ضمن تعقيبات و ادعيه هفته و اعمال سال و غير آن مندرج است ، و قسم دوم نيز در اثناى اين كتب و غير آنها درج شده است از قبيل دعاجات خمسة عشر و مناجات معروف به انجيليه و دعاى كميل نخعى و غير اينها ، و قسمت مهم صحيفه كامله ، بلكه همه آنها در مقام دوم است . و نيز بايد دانست برخى از اين دعاها با حالت خوف مناسبت دارد و برخى با حالت رجاء ، و بعضى با حال سختى و بلا سازش دارد و بعضى با حال آسودگى و رخا ، و همچنين است حال ادعيه ديگر نسبت به احوال ديگر در تناسب و اقتضاى حال بر حسب احوال مختلفى كه بر انسان توارد مى كند . پس بهتر آن است كه انسان در هر حالت آن دعا را بخواند كه با حالت وى مناسبت دارد و حالش اقتضاى خواندن آن را مى نمايد ، با تدبر در معانى آنها و با گريه و تضرع و اگر تو اين راه را به روى يقين خواهى كرد كه همين راه نزديك ترين راه ها به سوى خداى تعالى است ، و به وسيله آن مقاصد دنيا و آخرت به دست مى آيد .
شارح گويد : در موقع تمثيل به قسم دوم اگر چه اين مرحوم در اين كلام بالخصوص از دعاى ندبه اسم نبرده است ، ليكن واضح است كه دعاى ندبه چنان كه مضمونش سهل است ، اسمش نيز بر آن دلالت مى نمايد [ كه ]بى شبهه از قسم دوم است ، و بنا بر اختيار اين بزرگوار نبايد اين دعا را بدون حالت گريه و زارى و تضرع و سوگوارى خواند ؛ زيرا چنان كه استدلال كرده شبيه به سخريه و استهزا خواهد بود ؛ براى اين كه غالب مضمون آن مقارن با گريه و ندبه است ، مخصوصا نيمه دومش كه در بعضى جاها تعبير به عبارت دعا بدون آن حالت با التفات به معنى آن نمى توان نمود ، مگر اين كه خواننده از معنى عبارت بى خبر باشد و لفظ گويد و معنى از خدا خواهد !