۱۱. الفتح بن یزید الجرجانی

در میان مصنفان امامیه، الفتح بن یزید الجرجانی شخصیتی کمتر شناخته شده است. توصیف مدح و ذمی درباره وی وارد نشده است. بیشترین روایات وی در کتاب الکافی و مجموعه آثار شیخ صدوق گزارش شده است. وی بخش عمده‏ای از روایات خود را از ابی الحَسَن علیه السلام که عنوانی مطلق است نقل می‏کند. عالمان رجالی متقدم نیز در تعیین مراد دقیق از این عنوان میان امام هشتم و دهم علیهما السلام اختلاف نظر داشته‏اند که در ادامه به آن اشاره خواهد شد.

نجاشی در بررسی آثار وی از اثری با عنوان المسائل نام می‏برد و از این رو وی را «صاحب المسائل» خوانده که در یک احتمال حاکی از اعتبار المسائل است. شیخ طوسی نیز تنها از کتابی بدون عنوان برای وی نام می‏برد. این دو عالم هیچ‌کدام در اثر فهرستی خود حتی به اصل این موضوع نیز اشاره نکرده‌اند، اگرچه ابن غضائری^۱، دیگر عالم متقدم بر این دو و به تبع وی ابن داوود^۲ و علامه^۳، از اختلاف در انتساب المسائل به ابی الحَسَن الرِّضا علیه السلام (۲۰۲ه) و یا ابی الحَسَن الهادی علیه السلام (۲۲۰ ه) به صراحت سخن گفته‏اند. با این همه تنها شیخ طوسی در رجال خود^۴، فتح بن یزید را از جمله اصحاب ابی الحَسَن الثالث نام برده است. البته ممکن است عدم انتساب المسائل به یکی از این دو امام توسط نجاشی و به کار بردن عبارت «صاحب المسائل» برای مؤلف آن، اشاره‏ای به همان تردید باشد. البته احتمال دیگری نیز وجود دارد که به آن اشاره خواهد شد. همچنین برقی نام وی را در رجال ابی‌الحَسَن الثالث نگاشته است؛^۵ امری که به نظر می‏رسد در حل انتساب المسائل چندان مورد استقبال و استناد واقع نشده است.

درباره منشاء این تردید باید به دو نکته اشاره نمود: نخست آنکه در مجموعه

به‌واسطه عیسی بن عبدالله از امام صادق و امام رضا علیهما السلام ندارد. طریق دیگر، طریقی است که تنها شیخ در فهرست بدان اشاره کرده است. در این طریق احمد بن محمّد بن عیسی، از پدرش از جدش عیسی بن عبدالله نقل روایت کرده است.^۱ در کتاب تهذیب الأحکام دو روایت وجود دارد که بخشی از هر دو سندشان با طریق شیخ مشابهت دارد. البته این دو روایت از امام صادق علیه السلام نقل شده است.^۲

بنابراین اگر چه دو طریق اخیر، طرق به المسائل بیان شده‏اند، همچنان نمی‏توانند گویای وضعیت «المسائل» باشند. علاوه بر این، روایتی از اصول کافی در اختیار می‏باشد که در آن. احمد بن محمّد بن عیسی از شاذان بن الخلیل گزارشی از پرسش‌های عیسی بن عبدالله از امام صادق علیه السلام را در قالب مکاتبه بیان می‏کند^۳ که می‏تواند انتساب یک اثر را در قالب المسائل به امام صادق علیه السلام قوت ببخشد، چنانکه در مواردی دیگر نیز مرحوم کلینی به طریق خود از علی بن الحکم از ابان بن عثمان از عیسی بن عبدالله ـ که سومین طریق به وی است ـ از امام صادق علیه السلام روایاتی را گزارش کرده است.^۴

شیخ در یک ترجمه از عیسی بن عبدالله، راوی از وی را ابان (بن عثمان)^۵ معرفی می‏کند و در ترجمه‏ای دیگر به روایت برادران عیسی از وی به نام‏های موسی و شعیب^۶ اشاره کرده‏ است که البته از این مورد در کتب اربعه و وسائل الشیعة روایتی نقل نشده است.