در عنوان «محمّد بن فضیل الصیرفی» با تعبیر «یرمی بالغلو» از وی یاد کرده است.^۱ ممکن است علت اتهام به غلو به سبب نقل روایاتی در خصوص ویژگی‏های خاص اهل بیت علیهم السّلام، مانند خلقت نوری ایشان باشد، چنانکه وی روایات متعددی در این باره در تفسیر آیات قرآن نقل کرده است.^۲

نجاشی برای وی از دو مکتوب در قالب کتاب و مسائل یاد می‏کند، اما طریق خود را همانند شیخ طوسی تنها به کتاب وی بیان، و تأکید می‏کند که جماعتی از عالمان نسخه‏ای از این اثر را روایت کرده‏اند^۳. در گزارش‌های متعددی که عموماً به امام رضا علیه السلام یا تعبیر «ابالحسن» ختم می‏شود، تعبیر «سَألْتُ» در قالب پرسش‏های مکتوب یا شفاهی به صورت تک‌مسئله‏ای^۴ و یا چندمسئله‏ای^۵ یافت می‏شود که احتمال شکل‏گیری مجموعه «المسائل» را در یک بازه زمانی تقویت می‏کند.

نگاهی به مجموعه روایات وی از امام رضا علیه السلام گویای آن است که محمّد بن فُضَیل دارای شاگردان فراوانی از عالمان برجسته شیعه بوده است که هر یک روایات فراوانی را از محمّد بن فُضَیل نقل کرده‏اند و به دنبال آن، بخش‏هایی از مجموعه المسائل، به کتب متأخر از وی، مانند کتاب شریف الکافی انتقال یافته است.^۶

از میان دو طریق مرحوم نجاشی و شیخ طوسی به کتاب محمّد بن فضیل ـ به ترتیب به واسطه محمّد بن الحسین بن ابی الخطاب و علی بن الحکم ـ طریق نجاشی نمونه روایی دارد.^۷ برخلاف این طریق گزارش‏های موجود از روایات علی بن

احتمال سقط در سند را افزایش می‏دهد.^۱ از این رو محتمل است عدم تذکر نجاشی نسبت به عنوان المسائل برای محمّد بن سهل از این رو بوده که اساساً محتوای اثر وی برگرفته از کتاب پدرش، یعنی سهل بن یسع بوده است. در نتیجه نمی‏توان برای این اثر عنوان المسائل را به کار برد. نکته دیگر اینکه، طرق به محمّد بن سهل و پدرش و نیز زکریا بن آدم در روایات متعددی یکسان است. بر این اساس می‏توان احتمال داد که با توجه به محتوای نگاشته‌های این مجموعه، المسائل تعبیری سلیقه‌ای از سوی شیخ بوده است، از این رو نجاشی آن را بیان نکرده است.

۱۴. محمّد بن فُضَیل بن کثیر أبوجعفر الأزرق

شیخ وی را اصالتاً ازدی و اهل کوفه می‏داند که ظاهراً به حرفه صرّافی اشتغال داشته است.^۲ اگر چه برقی وی را از اصحاب امام صادق علیه السلام و دو امام هفتم و هشتم برشمرده،^۳ اما روایات فراوان وی تنها از امام رضا و امام کاظم علیهما السلام یا از عنوان مشترک این دو امام گزارش شده است. نقل‏های فراوان او، گویای ارتباط گسترده وی با این دو امام و احتمالاً مهاجرت‏ها و سفرهای زیاد او به شهرها و مناطقی مانند مدینه، بغداد و خراسان است.

درباره توثیق و تضعیف وی گزارشی در رجال نجاشی نیامده است، جز آنکه نسخه کتاب وی را جماعتی از اصحاب امامیه نقل کرده‏اند که این فراوانی نقل‏ها، خود می‏تواند به اعتماد اصحاب به وی اشاره داشته باشد.^۴ با این همه شیخ طوسی نیز تنها در رجال، در ترجمه وی، ذیل عنوان «محمّد بن فضیل»، وی را تضعیف کرده و