طبیعی است دیدگاه‏های صاحب‏نظرانِ حوزه اندیشه شیعی را می‏باید در خلال این دست بررسی‏ها، با دقت ارزیابی کرد تا با بهره‏گیری از آنها، راه‏های پیموده بازبینی و راه‏های نرفته هموارتر شود.

این مهم، از جمله اهداف نوشته پیش روست که در کنار مسیری که می‌پیماید، بدان نیز توجه دارد و در این راه می‏کوشد تا برای جلب توجه افزون‏ترِ پژوهشگرانِ حوزه حدیثیِ شیعه به این قبیل بررسی‏ها، نمونه‏ای را در محدوده‏ای خاص عرضه کند. پژوهش پیش رو، بازخوانی تطبیقی تراث روایی «امام علی بن موسی الرضا علیه السلام» بر اساس دو کتاب رجال النجاشی و الفهرست است که با عرضه فصلی تطبیقی از کارکردهای کتاب‏های فهرستی، بخشی از تراث رضوی ـ علیه آلاف التحیة و الثناء ـ را نیز معرفی می‏کند.

تأکید بر محوریت این دو کتاب فهرستی در واکاویِ تراث علمیِ آن امام بلندمرتبه، از آن روست که این دو به ‏خوبی گزارش‏هایی درخور توجه را از تراث رواییِ انتقال‏یافته از آن حضرت به تصویر کشیده‏اند؛ به گونه‏ای که اطلاعات عرضه‏شده در آنها، افزون بر کاستن از دشواری‏های عرصه بازسازی تراث، در شناخت جامع‏تر آثار ایشان نیز سودمند خواهد بود. البته باید توجه کرد که نمی‏توان از تفاوت‏های روشی صاحبان این دو اثر، دست‏کم در التفات به تراث امام رضا علیه السلام به‏سادگی چشم پوشید. روشن است که رجال النجاشی اثری متأخر از فهرست شیخ طوسی، یا ناظر به آن است. نیز کیفیت گزارش‏ها و باریک‏بینی‏های نجاشی در قیاس با شیخ طوسی بر محققان این حوزه پوشیده نیست. البته نباید از تلاش‏های هوشمندانه شیخ طوسی در بهره‏گیری از مصادر گوناگون فهرستی و روایی، برای انتقال اطلاعات پیشین و هموار ساختن دستیابی به آنها غفلت کرد. همچنان‏که توجه به نقش برجسته و ممتاز دو عالم بزرگ شیعی، ثقة الاسلام کلینی و شیخ صدوق نیز در بهره‏گیری از مکتوبات و روایاتِ عالمانِ پیشین و انتقال حد اکثری تراث علمی اهل‏بیت علیهم السلام امری بایسته است. از این رو مطالعه تطبیقی و همزمانِ آثار حدیثی و فهرستی با یکدیگر می‏تواند به گونه‏ای مؤثر، نکات پنهان در اعتباربخشی به تراث

درآمد

۰.عن عبد السلام بن صالح الهروی عن الرضا علیه السلام قال: رَحِمَ اللّهُ عَبدا أحيا أمرنا، فَقُلتُ لَهُ: فَكيفَ يُحيي أمركم؟ قال: يَتَعَلَّمُ عُلومَنا ويُعَلِّمُها النّاسَ، فَإنَّ النّاسَ لَو عَلِموا مَحاسِنَ كلامِنا لَاتَّبَعونا....^۱

بی‏تردید پژوهش درباره تراث روایی و علمی شیعه در نخستین سده‏های تاریخ آن، در معرفی ابعاد گوناگون اندیشه این مکتب و دست یافتن به زوایای عمیق و گاه ناشناخته یا کمتر شناخته شده آن، سهمی بسزا دارد. این کار سترگ اگرچه همواره به گونه‏های مختلفی در کانون توجه بوده و آثار گران‏سنگی را پدید ‏آورده است، با این حال، گستره اطلاعاتِ حوزه‏های مختلفِ آن، کوشش‏های مجدّانه‏ای می‏طلبد. از مهم‏ترین بخش‏های این کار، بازیابی و بازشناسی منابع کهن امامیه است که می‏باید با تدوین روش‏های مشخصِ بازیابیِ متون و بهره‏گیری از انواع منابع حدیثی و اطلاعات موجود در کتب رجالی، فهرستی، تاریخی و دیگر منابع مربوط انجام پذیرد.

در این میان، دو کتاب رجال النجاشی و الفهرست، در زمینه آگاهی‌بخشی درباره مجموعه‏های نگاشته ‏شده عصر پیش از خود، جایگاهی ممتاز دارند. از این روی، شایسته است در قبال این ‏دو اثرِ تمدنیِ شیعه کارهای درخور و فراوانی انجام شود. از جمله این کارها می‏توان به بازخوانی ویژگی‏های فهرستی این دو اثر، چگونگی تحلیل و اعتبارسنجی تراثِ پیشین در نگاه فهرستی، و نیز چگونگی ساماندهی پژوهش‏های جدید تطبیقی در مجموعه روایات موجودِ شیعه، بر اساسِ آن ویژگی‏ها، اشاره کرد.