امور دنیا و هم به آخرت توجه دارد و از این رو، روح حقیقت معنوی در آموزه‌های آن جریان دارد.^۱

از نظر او دین، این حقیقت معنوی، راهی برای رسیدن به خدا و مصدر روح و نور است. از سه راه سنت‌های دینی، عقل و کشف الاهی می‌توان به خدا رسید. سومین راه، که راه صوفیان است، ارزشمند‌ترین و مهم‌ترین راه است. در این راه انسان از میان حقایق ناشناخته با نوری که خدا در قلب او روشن می‌کند به شناخت خدا نائل می‌شود و با خداوند اتحاد می‌یابد؛ چنان‌که غزالی چنین کرد.^۲ او از این تحلیل به این نتیجه می‌رسد که اسلام و مسیحیت درباره عالم غیب دیدگاهی مشترک دارند و فهم روح معنوی اسلام گامی به سوی رسیدن به حقیقت مطلق است.

مک‌دونالد معتقد است اسلام دین یکپارچه‌ای است که شامل آموزه‌های دینی، فرهنگ تاریخی و اجتماعی می‌شود و پژوهشگر این دین باید همه جنبه‌های آن را در نظر داشته باشد. همچنین اندیشه دینی اسلامی، اگرچه از سه منبع نقل، عقل و کشف گرفته می‌شود، دچار تناقض نیست؛ زیرا هر سه منبع از یک مصدر ماورایی سرچشمه می‌گیرند و با هم اختلاف ندارند.

مک‌دونالد درباره ارتباط اسلام و تمدن انسانی چند معضل را مطرح می‌کند که ابتدا باید فهم و سپس تفسیر شوند:^۳

ـ مسئله انتشار اسلام و جنبش علمی و فرهنگی در عصر عباسیان؛ باید عوامل شکوفایی فرهنگی و تمدنی اسلام در این دوره را با نگاهی عقلانی و منطقی بررسی کرد.

ـ مسئله کم‌فروغی و سقوط تمدن اسلامی؛ مک‌دونالد اسلام را متهم اصلی این

تشریع، همچنان قرآن و سنت مصادر اصلی و حقیقی فقه اسلامی هستند.^۱

مک‌دونالد مصادر علم کلام اسلامی را عقل، نقل و کشف می‌داند. نقل را، که اقوال و افعال و تقریرات پیامبر است، همه مسلمانان پذیرفته‌اند. معتزله عقل را و متصوفه و شیعه کشف را مصدر اصلی معرفت دینی می‌دانند. وی عقل و کشف را برگرفته از اصول بیگانه، به‌ویژه مصادر یونانی، می‌داند. همچنین اصل تصوف اسلامی را به زهد، یکی از اصول مسیحیت، بازمی‌گرداند؛ اما معتقد است که صوفیه اصول خود را از پیامبر اسلام صلی الله علیه و الهگرفته‌اند.^۲ تصوف اسلامی از زهد به سکوت تحول یافت تا جایی که به نظامی دقیق از مقامات و درجات مشخص تبدیل شد؛ مک‌دونالد این تصوف را خاستگاه روح اسلام می‌داند.^۳

مک‌دونالد از طریق مطالعات ادبیات و الاهیات در دانشگاه‌های گلاسکو و برلین به اسلام توجه یافت و ویژگی‌های اسلام را ابتدا از راه تحقیق و آموزش و در چهل سالگی در سفر اولش به شرق از راه مشاهدات شخصی شناخت. او با تشکیل و آماده‌سازی گروه‌های تبشیری تلاش فراوانی انجام داد تا مسلمانان را بدون به‌کارگیری زور، بلکه با مناظره و قانع‌سازی از اسلام برگرداند. او معتقد بود اسلام دینی برای حیات دنیوی است، چنان‌که در تصوف نیز راه رسیدن به بالاترین درجات حیات دینی وجود دارد. او تلاش خود را در ایجاد مشترکاتی بین اسلام و مسیحیت و یهودیت، فهم درست از اسلام، و تشکیل گروه‌های فرهنگی و علمی و دینی برای مقابله با آموزه‌های اسلام به کار می‌برد. او بین «فکر دینی» و «توجه دینی» تفاوت قائل بود و تلاش داشت از راه مفهوم دوم به حقیت معنوی دین راه بیابد. وی این مسئله را بر اسلام تطبیق می‌دهد و معتقد است اسلام دینی توحیدی است که هم به