مگر درباره خدا ـ پديدآورنده آسمان ها و زمين ـ ترديدى هست؟ او شما را دعوت مى كند تا پاره اى از گناهانتان را بر شما ببخشايد و تا زمان معينى شما را مهلت دهد» .
به سخن ديگر ، دين پيام تكامل انسان است كه خداوند متعال انسان را بدان دعوت مى كند تا از طريق پياده كردن آن در زندگى به فلسفه آفرينش خود دست يابد .

مفهوم دعا در مورد انسان

اين بود معناى «دعا» در مورد خداوند متعال ، اما در مورد انسان كلمه «دعا» حقيقتا و مجازا كاربردهاى مختلفى در قرآن و حديث دارد ^۱ كه طرح آنها در مدخل «نهج الدعاء» ضرورى نيست ، آن چه در اين جا تبيين آن مهم و لازم است ، تبيين مفهوم حقيقى دعاى انسان در برابر آفريدگار ، و جمع بندى اجمالى آيات و احاديثى است كه درباره آن وارد شده است :

الف ـ حقيقتِ دعا

با تأمل در كاربرد كلمه «دعا» در قرآن و حديث معلوم مى گردد كه دعاى انسان در برابر خداوند متعال ، در حقيقت به معناىِ خود را بنده و نيازمند مطلق به خدا ديدن و با پرستش او درصدد جلب عنايت و رحمت او برآمدن است و از اين رو امام صادق عليه السلام در تبيين جنود عقل و جهل مى فرمايد :
وَالدُّعاءُ وضِدُّهُ الاِستِنكافُ . ^۲ دعا، و ضد آن خوددارى است .

دعا در قرآن و حديث

كلمه «دعا» در قرآن و احاديث اسلامى با عنايت به مفهوم لغوى آن در معانى مختلفى استعمال شده است .
به طور كلى اين واژه گاه در مورد خداوند متعال به كار مى رود و گاه در مورد انسان . دعاى خداوند متعال دو گونه است :

الف ـ دعاى تكوينى

دعاى تكوينى خداوند متعال به معناى ايجاد چيزى است براى هدفى خاص ، گويا آن چه ايجاد مى شود به آن چه خداوند مى خواهد دعوت مى گردد .
مانند اين سخن خداوند متعال :
«يَوْمَ يَدْعُوكُمْ فَتَسْتَجِيبُونَ بِحَمْدِهِ . ^۱ روزى كه شما را فرا مى خواند و شما با حمد او، اجابت مى كنيد» .
بدين معنا كه خداوند در قيامت انسان ها را به زندگى اخروى تكوينا دعوت مى كند و آنان با زنده شدن پس از مرگ دعوت او را اجابت مى نمايند .

ب ـ دعاى تشريعى

دعاى تشريعى ، عبارت است از مكلف كردن مردم به انجام آن چه خداوند واجب كرده و ترك آن چه تحريم نموده است ، در حقيقت تكليف ، فرا خواندن مكلف به انجام اوامر و ترك نواهى الهى است ، مانند اين سخن خداوند عزّوجلّ :
«أَفِى اللَّهِ شَكٌّ فَاطِرِ السَّمَـوَ تِ وَ الْأَرْضِ يَدْعُوكُمْ لِيَغْفِرَ لَكُم مِّن ذُنُوبِكُمْ وَيُؤَخِّرَكُمْ إِلَى أَجَلٍ مُّسَمًّى . ^۲