فصل دوم : مشخّصات «رجال النجاشى»

گفتار اوّل : توصيف اجمالى «رجال النجاشى»

نام كتاب

نجاشى رحمه الله كتاب خود را فهرست أسماء مصنّفى الشيعة نام نهاده بود كه پس از وى به رجال النجاشى شهرت يافت .
البتّه نجاشى رحمه الله در آغاز كتابش نام كتاب خويش را به صورت مستقل و صريح ، نياورده است ؛ بلكه در ابتداى جزء دوم كتاب خود ـ كه از حرف «عين» شروع مى شود ـ چنين گفته است :
الجزء الثانى من كتاب فهرست أسماء مصنّفى الشيعة و ما أدركنا من مصنّفاتهم و ذكر طرف من كناهم و ألقابهم و منازلهم و أنسابهم و ما قيل فى كلّ رجل منهم من مدح أو ذمّ. ^۱
[محقّق] شوشترى در قاموس الرجال به استناد اين عبارت ، نام كتاب را الفهرست دانسته و تعبير علاّمه حلّى و ابن داوود را از كتاب نجاشى به «رجال» ، نادرست شمرده است ؛ زيرا «رجال» ، عنوان كتابى است كه بر اساس طبقات راويان ، تأليف مى شود ، حال آن كه «فهرست» ، عنوان كتابى است كه تنها نام اصول و مصنّفات را در بر دارد .
وى در مقام استشهاد ، به تعبيرهاى گوناگون نجاشى چنين استناد نموده كه نجاشى در برخى از شرح حال ها «ذكره أصحاب الفهرستات» و در برخى ديگر «ذكره أصحاب الرجال» گفته است كه با توجّه به اين اختلاف تعبير ، روشن مى شود كه كتاب «فهرست» با كتاب «رجال» ، تفاوتى اساسى دارد . ^۲
نيز ابن طاووس ، از كتاب نجاشى به فهرست أسماء مصنّفى الشيعة ياد كرده است .
در مقابل ، گذشته از علاّمه و ابن داوود ، رجاليان متأخّر از اين دو نيز ، همچون : سيّد تفرشى ، صاحب نقد الرجال (م ح ۱۰۴۴ ق) ، و ملاّ عبد اللّه افندى (م ق ۱۲ ق) از كتاب نجاشى با عنوان رجال ، ياد كرده اند .
آنچه به نظر مى رسد ، اين كه : انتساب عبارت ابتداى جزء دوم كتاب به نجاشى مسلّم نيست ، چنان كه پيش تر شواهدى بر اين مطلب آورديم .
همچنين با توجّه به اين كه در رجال النجاشى ، عناوين مربوط به مباحث رجالى ، به اسامى مصنّفان عطف شده اند ، مى توان نتيجه گرفت كه گرچه نجاشى رحمه اللهبه خاطر حمايت از سابقه علمى شيعه و براى برشمردن مصنّفان اين طايفه ، به تأليف چنين كتابى پرداخته است ، ولى به هر صورت ، كتاب وى خصوصيّات يك تأليف رجالى را داراست كه در آن به شناسايى دقيق هر يك از مصنّفان و جرح و تعديل آنان پرداخته شده است .
تأليفات رجالى ، در شيوه ها و ترتيب ، با يكديگر تفاوت هايى دارند و اين كتاب ، بر اساس ترتيب الفبايى نام هاى مصنّفان ، تأليف شده است .
به هر حال ، كتاب نجاشى در عصر پس از او ، با عنوان : رجال النجاشى شهرت يافته و دليلى بر غلط بودن اين استعمال وجود ندارد .