گفتار پنجم: كتاب هاى نگاشته شده بر محور «اختيار الرجال»

از آن جا كه تنها شمار اندكى از مصادر اوّليه دانش رجال ، براى متأخّران به جا مانده است ، طبيعى است كه اهتمام به حفظ آنها و نيز نگارش هايى در جهت تسهيل استفاده از آنها ، فراوان باشد .
اين قاعده ، اختيار الرجال را نيز در بر گرفته است ، به طورى كه تأليفاتى در ترتيب (تنظيم) عنوان هاى داراى شرح حال در اين كتاب و نيز حاشيه ها ، فوايد و تعليقاتى بر آن ، نوشته شده است . اينك به معرّفى اين تأليفات مى پردازيم :

الف . ترتيب

۱ . ترتيب الكشّى (تأليف سيّد يوسف بن محمّد بن محمّد بن زين الدين حسينى عاملى ، مؤلّف جامع الأقوال) .
مؤلّف اين كتاب ، اختيار الرجال را نه بر اساس حروف الفبايى ، بلكه بر اساس ترتيب طبقات اصحاب معصومان عليهم السلام ، مرتّب نموده است . محدّث نورى ، تاريخ به پايان رسيدن تأليف اين كتاب را سال ۹۸۱ق ، گزارش كرده است . ^۱ نسخه اى از اين كتاب در نزد محدّث نورى بوده كه به گفته خود وى ، مفقود شده است . ^۲
۲ . ترتيب الكشّى (تأليف ملاّ عناية اللّه قُهپايى ، مؤلّف مجمع الرجال) .
مؤلّف اين كتاب ، اختيار الرجال را بر اساس ترتيب حروف اوّل ، دوم و سوم نام ها و با در نظر داشتن اسم اوّل و دوم ، مرتّب نموده است . در اين ترتيب ، وى نام همه كسانى را كه شرح حالشان ـ چه به طور مستقل و چه غير مستقل (در ضمن عنوان افراد ديگر) ـ در اختيار الرجال آمده ، آورده و در تمام موارد ، همان لفظ ها و عبارت هاى كشّى را به كار برده است .
وى در ابتدا كنيه هايى را كه با «ابن» و سپس «أب» آغاز شده اند ، آورده و در پى آن ، نام ها را از «أبان» تا «يونس» مرتّب نموده است . تاريخ به پايان رسيدن تأليف اين كتاب ، سال ۱۰۱۱ق بوده است . ^۳ نسخه اى از اين كتاب به خطّ مؤلّف با حاشيه هاى همو ، در نزد محدّث نورى موجود بوده است . ^۴
۳ . ترتيب الكشّى (تأليف داوود بن حسن بن يوسف بحرانى) .
بحرانى (م ۱۱۰۴ق) تقريبا از معاصران صاحب وسائل بوده است . ^۵ وى اختيار الرجال را همچون منهج المقالِ ميرزا محمّد استرآبادى ، بر اساس ترتيب الفبايى در تمام حروف ، مرتّب و آن را تكميل كرده است . ^۶
۴ . حلّ الإشكال فى معرفة الرجال (تأليف سيّد احمد بن طاووس) .
ابن طاووس (م ۶۷۳ق) نخستين كسى است كه كتابى جامع از مصادر اوّليه (الفهرست ، رجال الطوسى ، اختيار الرجال ، رجال النجاشى و رجال ابن الغضائرى) را تأليف نموده است . پس از وى نيز دو شاگرد ممتازش ، علاّمه حلّى و ابن داوود حلّى ، با همين شيوه ، در موضوع رجال ، تأليف نموده اند .
وى عبارت هاى مصادر پنجگانه را در ذيل عنوان هر يك از راويان ، نقل كرده و درباره سند بيشتر روايت هاى موجود در شرح حال ها بحث نموده است . ^۷
از امتيازات اين كتاب ، آن كه : نخستين كتابى است كه اختيار الرجال را بر اساس ترتيب الفبايى ، تنظيم كرده است . البتّه اين نقص نيز در آن وجود دارد كه همه روايت هاى اختيار الرجال را در بر ندارد و بسيارى از روايت هاى نقل شده ، به شيوه نقل به معنا و يا با اشاره گزارش شده اند ، به گونه اى كه خواننده را از
مراجعه به اختيار الرجال ، بى نياز نمى سازد . ^۸
۵ . التحرير الطاووسى (تأليف حسن بن زين الدين ، مشهور به صاحب معالم).
صاحب معالم (م ۱۰۱۱ق) اختيار الرجال را از كتاب حلّ الإشكال جدا نموده و آن را التحرير الطاووسى لكتاب الاختيار من كتاب أبى عمرو الكشّى ، ناميده است . ويژگى هاى اين كتاب از جهت ترتيب و زوائد ابن طاووس ، در شماره پيشين گذشت . اين كتاب تا كنون با دو تحقيق ، چاپ شده است .
۶ . مجمع الرجال (تأليف عناية اللّه قُهپايى) .
مؤلّف اين كتاب ، از شاگردان : مقدّس اردبيلى (م ۹۹۳ق) ، ملاّ عبد اللّه تسترى (م ۱۰۲۱ق) و شيخ بهايى (م ۱۰۳۰ق) بوده است .
وى در اين كتاب ، ترتيب الفبايى رايج در نام ها را مورد توجّه قرار داده و در ذيل هر نام ، تمام آنچه را در اصول پنجگانه رجالى بوده ، آورده است . در اين كتاب ، حتّى خطبه هاى اصول پنجگانه ، نقل شده و عين عبارات و الفاظ آنها آمده است .
پيش تر ، از كتاب ديگر وى با نام ترتيب الكشّى نام برديم . اين احتمال وجود دارد كه قُهپايى ، ابتدا ترتيب الكشّى را تأليف نموده و سپس آن را با ترتيب برخى ديگر از مصادر رجالى ـ كه آنها را نيز تهيّه كرده بوده ـ درآميخته و مجمع الرجال را نگاشته است . تأليف اين كتاب كه داراى هفت جزء است ، در سال ۱۰۱۶ق به پايان رسيده ^۹ و در سه جلد ، نشر يافته است .