گفتار سوم : اعتبار آراى «رجال الكشّى» در موارد تعارض

پيش تر گفتيم كه آراى رجالىِ كشّى در كتابش ، بسيار اندك اند و در آن ، وى تنها اخبار جرح و تعديل و يا اخبار مؤثّر در جرح و تعديل را نقل كرده است ؛ امّا در همين موارد اندك ، گاه تعارض هايى با آراى : نجاشى ، شيخ طوسى و ابن غضايرى ، ديده مى شود .
رأى مشهور در ميان متأخّرانِ از علاّمه حلّى و ابن داوود ، «مقدّم داشتن آراى نجاشى» است ؛ ليكن از برخى كلمات علاّمه حلّى و ابن داوود ، چنين استفاده مى شود كه آن دو ، رأى كشّى را مقدّم مى داشته اند .
نمونه اين تعارض ، در شرح حال محمّد بن وليد خزّاز است كه علاّمه نام وى را در بخش اوّل كتاب رجالش آورده ؛ ^۱ ولى كشّى رحمه الله وى و چند نفر ديگر را از علما و فقهاى پيش از امام رضا عليه السلام شمرده ، آنان را فطحى مذهب معرّفى كرده و برخى از آنان را درك كننده امام رضا عليه السلام دانسته است . ^۲
نجاشى هم بدون اشاره به مذهب محمّد بن وليد ، او را از جمله كسانى دانسته است كه محمّد بن حسن صفّار را درك كرده اند . ^۳
علاّمه حلّى ، پس از نقل عبارت هر دو نفر مى گويد :
براى من ، روشن است كه محمّد بن وليد خزّاز ، همان گونه است كه كشّى ذكر كرده است. ^۴
حتّى ابن داوود از اين فراتر رفته و نام محمّد بن وليد و معاوية بن حكيم ^۵ را ـ كه كشّى ، آن دو را در شمار عدول از فطحيان ذكر كرده ـ در بخش دوم كتاب رجالش
آورده و پس از نقل صحّت مذهب وى مى گويد :
كشّى ، چنين گفته كه وى فطحى مذهب بوده است. ^۶
او حتّى در هنگام ذكر نام معاوية بن حكيم ، تنها قول كشّى مبنى بر فطحى بودن وى را ذكر كرده است . ^۷
گروهى از بزرگان نيز همچون جزايرى در حاوى الأقوال ^۸ و علاّمه مجلسى در الوجيزة ^۹ به تبعيت از علاّمه و ابن داوود ، معاوية بن حكيم را موثّق دانسته و عدالت وى را ـ چنان كه نجاشى تصريح كرده بود ـ نپذيرفته اند و بدين ترتيب ، قول كشّى را بر قول نجاشى مقدّم داشته اند .
نمونه ديگر تعارض ميان رأى كشّى و رأى ديگر رجاليانِ هم عصرش ، در مورد عبّاد بن صهيب است كه كشّى رحمه الله به عامّى بودن وى حُكم كرده است . ^۱۰
در مقابل ، نجاشى در شرح حال وى ، او را ثقه دانسته ، و روايت كتابى را از امام صادق عليه السلام ، به او نسبت داده و به فساد مذهب وى ، اشاره اى نكرده است . ^۱۱ بسيارى از اهل فن ، آمدن نام يك فرد را در رجال النجاشى بدون بيان فساد مذهبش ، بر امامى بودن او ، دليل دانسته اند .
شيخ طوسى نيز در رجال خود ، همانند كشّى و شايد به تبعيّت از او ، عبّاد بن صهيب را عامّى دانسته است . ^۱۲
علاّمه حلّى هم به صراحت ، رأى كشّى را مقدّم داشته ، عبّاد بن صهيب را در بخش
دوم كتابش ـ كه ويژه ضعيفان است ـ قرار داده و از كشّى رحمه الله ، عامّى بودن وى را نقل كرده است . ^۱۳
ابن داوود نيز در كتاب رجالش ، همين گونه عمل كرده است . ^۱۴ از سكوت ابن طاووس پس از نقل اين مطلب از كشّى نيز قبول آن از سوى وى استفاده مى شود . ^۱۵
البتّه متأخّرانِ از متأخّران ، به وثاقت عبّاد بن صهيب ، حكم كرده اند؛ چرا كه فساد مذهب ، مانع وثاقت در كردار نيست . ^۱۶
نمونه ديگرِ تعارض ميان رأى كشّى و آراى ديگر رجاليان متقدّم ، در مورد داوود بن كثير رقى است . نجاشى و ابن غضايرى ، او را غالى و فاسدمذهب دانسته اند و كشّى رحمه اللهاين نسبت را صحيح ندانسته است . شيخ طوسى نيز او را توثيق كرده است و علاّمه حلّى در بخش اوّل كتابش ، از وى نام برده ، صريحا مى گويد :
اقوى ، قبول روايت داوود بن كثير به خاطر قول شيخ طوسى و كشّى است. ^۱۷
علاّمه مجلسى نيز در الوجيزة ، پس از آن كه وى را مورد اختلاف دانسته ، چنين مى گويد :
اَظهر ، جلالت داوود است. ^۱۸
امّا از ظاهر كار ابن داوود ، كه نام ابن كثير را ، هم در بخش اوّل و هم در بخش دوم كتابش آورده ، چنين استفاده مى شود كه او به ضعف داوود بن كثير و مقدّم بودن رأى نجاشى و ابن غضايرى بر رأى شيخ طوسى و كشّى ، قائل بوده است . ^۱۹
همچنين شهيد ثانى در حاشيه خلاصة الأقوال و صاحب حاوى الأقوال ، به تقديم رأى
نجاشى و ابن غضايرى بر رأى شيخ طوسى و رأى كشّى ، متمايل شده اند؛ امّا در كلام شهيد ثانى ، اين نكته وجود دارد كه سبب تمايل وى بر مقدّم داشتن رأى نجاشى و ابن غضايرى ، اعتمادش بر آنان نيست ؛ بلكه اجراى قاعده «تقديم جرح بر تعديل» در موارد تعارض است . ^۲۰ او در ردّ رأى علاّمه حلّى و قبول روايت هاى داوود بن كثير ، مى گويد :
در اين رأى ، اشكالى آشكار وجود دارد ؛ چرا كه جرح بر تعديل ، مقدّم است . پس در صورتى كه جرح كنندگان ، گروهى از فضلا و محقّقان باشند ، به طريق اولى ، جرح ، مقدّم است. ^۲۱
ظاهرا صاحب حاوى الأقوال نيز به همين دليل ، ضعف داوود بن كثير را پذيرفته است ؛ زيرا كلام شهيد ثانى را نيكو شمرده است . ^۲۲
نيز از كتاب التحرير الطاووسى ، تقدّم رأى كشّى و شيخ طوسى در مورد مذكور ، استفاده مى شود ؛ زيرا مؤلّف آن ، پس از ردّ دو خبر كشّى در مدح داوود بن كثير ، كلام كشّى را نقل كرده ، مى گويد :
غاليان گفته اند كه داوود بن كثير ، از بزرگان آنان است و گاه روايت هاى ناپسندى را با مضامين غلوآميز ، از او نقل كرده اند. گفته هاى غاليان ، به وى نسبت داده شده است ؛ چرا كه من خودم از هيچ يك از مشايخ اصحاب نشنيده ام كه او را به خاطر غالى بودن ، طعن كرده باشد . نيز به روايت هايى ديگر ، جز آنچه در اين باب ذكر كردم ، دست نيافته ام.
البتّه ابن طاووس پس از نقل اين كلام ، آن را رد نكرده است . ^۲۳
ابن طاووس ، در كتاب مذكور ، در بررسى روايتى كه در شرح حال على بن يقطين آمده ، سند روايت را كه داوود بن كثير را در بر دارد ، خوب دانسته است ، اگرچه
درباره وى مى گويد كه بر ضدّ او چيزى گفته شده است . ^۲۴
اين كلام به خوبى نشان مى دهد كه ابن طاووس ، با اين كه كلام نجاشى و ابن غضايرى را در تضعيف داوود بن كثير ديده بوده ، امّا به خاطر قول كشّى و شيخ طوسى ، به حُسن حال وى متمايل گشته است .
شاهد بر اين تمايل ، آن كه : ابن طاووس در شرح حال ذريح محاربى ، در بررسى سند روايتى كه از رجال الكشّى نقل كرده ، داوود بن كثير را به خلاف دو نفر ديگر ، مورد بحث قرار نداده است .
نمونه ديگرِ تعارض ميان رأى كشّى و آراى ديگر رجاليان هم عصرش ، در مورد محمّد بن عيسى عبيدى است كه كشّى رحمه اللهدر شرح حال محمّد بن سنان ، وى و شمارى ديگر را نام برده و آنان را عادلانِ از اهل علم ، دانسته است ؛ ^۲۵ ولى شيخ طوسى (در الفهرست و رجال الطوسى) ^۲۶ ، محمّد بن حسن بن وليد و شاگردش شيخ صدوق ، وى را تضعيف كرده اند . نجاشى به صراحت ، او را توثيق نموده و توثيق وى را از استادش ابو العبّاس بن نوح نيز حكايت كرده است . ^۲۷
لازم به ذكر است كه در منابع رجالى متأخّر (همچون : خلاصة الأقوال ، رجال ابن داوود و حاوى الأقوال) ^۲۸ ، به هنگام نقل آراى موجود درباره محمّد بن عيسى ، به توثيق كشّى توجّه نشده است .
از سوى ديگر ، توثيق نجاشى و ابن نوح نيز مستند به روايت هاى مدحِ محمّد بن عيسى در رجال الكشّى است . در قاموس الرجال ^۲۹ و معجم رجال الحديث ^۳۰ نيز توثيق
ضمنى وى در رجال الكشّى ، مورد توجّه قرار گرفته است . در مجموع ، مى توان گفت كه توثيقات محمّد بن عيسى ، كه به روايت مدح او در رجال الكشّى مستندند ، بر تضعيفاتش مقدّم اند .
تعارض كلام كشّى با رجاليان ديگر ، در غير تضعيفات و توثيقات نيز وجود دارد ، از جمله ، در : توصيف رجال ، مدّت عمر ، و تاريخ وفات آنان . البتّه اين موارد نيز اندك اند .
نمونه اين تعارض ، در توصيف اسماعيل بن جابر ، اتّفاق افتاده است . كشّى رحمه اللهوى را «الجعفىّ» ^۳۱
و شيخ طوسى در كتاب رجالش او را «الخثعمىّ» توصيف كرده اند . ^۳۲
همچنين نجاشى وى را همچون كشّى توصيف كرده ^۳۳ و ابن طاووس نيز به نقل كلام كشّى اكتفا نموده است . ^۳۴
علاّمه حلّى او را به «الجعفىّ» توصيف كرده ^۳۵ و ابن داوود ، به اختلاف اين دو توصيف ، اشاره نموده است . ^۳۶
صاحب حاوى الأقوال ، «الخثعمىِّ» موجود در رجال الطوسى را تحريف شده «الجعفىّ» دانسته ^۳۷ و علاّمه مجلسى در الوجيزة ، او را به «الجعفىّ» توصيف كرده است . ^۳۸
در معجم رجال الحديث ، «الخثعمىِّ» موجود در نسخه هاى رجال الطوسى ، تحريف شده «الجعفىّ» دانسته شده و بر آن ، شاهدهايى ذكر گرديده است .
يكى از اين شاهدها ، آن كه : از ظاهر كلام علاّمه حلّى استفاده مى شود كه عبارتش را از كلام شيخ طوسى در باب اصحاب امام باقر عليه السلام گرفته است ؛ ولى با وجود اين ، «الجعفىّ» آورده است . اين ، خود ، گوياى وجود اين توصيف در نسخه اى از رجال الطوسى است .
شاهد ديگر ، آن كه : در رجال الطوسىاى كه به دست صاحب مجمع الرجال و نقد الرجال رسيده ، توصيف «الجعفىّ» وجود دارد . ^۳۹
بدين ترتيب ، تعارضى ميان كلام هاى كشّى و نجاشى نخواهد بود .
نمونه ديگر اين تعارض ، درباره مدّت عمر حمّاد بن عيسى است كه كشّى رحمه اللهآن را هفتاد و اندى ^۴۰ و نجاشى آن را نود و اندى ، ذكر كرده است . ^۴۱ برخى نيز (همانند : شيخ بهايى در الأربعين ^۴۲ و طريحى در مجمع البحرين ^۴۳ ) مدّت عمر وى را هفتاد و اندى دانسته ؛ ولى به كلام كشّى استناد نكرده اند . نسخه هاى رجال الكشّى نيز درباره مدّت عمر حمّاد بن عيسى ، متفاوت اند . ^۴۴ از اين رو ، تعارض در مورد مذكور ، مسلّم نيست .
لازم به ذكر است كه موارد ديگرى از اين گونه تعارض ها نيز ذكر شده اند كه اكنون مجال تحقيق آنها نيست .