وفات نجاشى
نخستين كسى كه تاريخ وفات نجاشى را در شرح حال وى آورده ، علاّمه حلّى است . او در خلاصة الأقوال در پايان شرح حال مذكور مى گويد :
ابو العبّاس احمد ـ كه خدايش بيامرزد ـ در مطيرآباد در ماه جمادى اوّل سال ۴۵۰ق وفات يافت. ۱
پس از علاّمه ، تاريخ مذكور ، تاريخ مشهور وفات نجاشى گرديد .
اين ، در حالى است كه نجاشى در كتابش ، وفات ابو يعلى محمّد بن حسن بن حمزه جعفرى را رمضان ۴۶۳ق ضبط كرده است . بنا بر اين ، ممكن نيست كه وفات نجاشى ، در سال ۴۵۰ق بوده باشد .
براى حلّ اين تعارض ، نظريّه هاى گوناگونى داده شده است ، از جمله :
نظريّه اوّل . سيّد تفرشى در نقد الرجال ، تاريخ وفات محمّد بن حسن بن حمزه (ابو يعلى) را سال ۴۶۳ق نقل كرده ، در حاشيه كتاب مى گويد :
ظاهر ، آن است كه اين تاريخ ، از اشتباه[هاى] كاتبان است و صحيح ، سال ۴۳۳ق يا غير آن است ؛ زيرا اين تاريخ ، از عبارت نجاشى گرفته شده و نجاشى ـ بنا به نقل علاّمه در خلاصة الأقوال ـ در سال ۴۵۰ق وفات يافته است . پ
سوفات وى ، سيزده سال قبل از وفات محمّد بن حسن بن حمزه بوده است. ۲
مامقانى ، اصل اشكال تفرشى را پذيرفته است ؛ ليكن تعيين سال ۴۳۳ق را براى تاريخ صحيح وفات ابو يعلى ، رد مى كند ؛ زيرا نجاشى رحمه الله در كتابش ، سال وفات سيّد مرتضى را ۴۳۶ق نقل كرده ، در شرح حال وى مى گويد :
من و محمّد بن حسن بن حمزه (ابو يعلى) و سلاّر بن عبد العزيز ، غسل دادن جنازه وى (سيّد مرتضى) را به عهده داشتيم. ۳
توضيح ، اين كه : معقول نيست سال وفات ابو يعلى ، ۴۳۳ق باشد ، در حالى كه همو جنازه سيّد مرتضى را در سال ۴۳۶ق ، غسل داده باشد .
مامقانى ، سپس تصحيف در عدد مذكور را پذيرفته و تاريخ صحيح را سال ۴۴۳ق ، يعنى هفت يا هشت سال پيش از وفات نجاشى ، ذكر كرده است . ۴
چنان كه مشاهده شد ، هر دو رجالى مذكور ، وقوع «تصحيف» را مسلّم دانسته و تنها در تاريخ صحيح ، اختلاف كرده اند .
آنچه به نظر مى رسد ، اين كه : سيّد تفرشى ، اصل تصحيف را مسلّم دانسته ، ولى تاريخ صحيح را به طور قطع ، معيّن نكرده و تنها تاريخى را به طور احتمالى ، ذكر كرده است .
از سوى ديگر ، با توجّه به احتمالات موجود در تصحيف عبارت نجاشى (با در نظر گرفتن گونه هاى مختلف خط) ، تصحيح «أربعين» به «ستّين» ، بعيد به نظر مى رسد و تصحيف «ثلاثين» به «ثلاث و ستّين» به ذهن ، نزديك تر مى نمايد .
بر اساس اين احتمال ، ابو يعلى در همان سال وفات سيّد مرتضى (سال ۴۳۶ق) وفات يافته است ، كه با توجّه به وفات سيّد مرتضى در ماه ربيع الأوّل ـ كه در اوايل سال قمرى قرار دارد ـ امكان آن بيشتر به نظر مى رسد .
به هر حال ، اين نظريّه ، بر اين پايه استوار است كه سهو ناسخان ، امرى طبيعى و عادى است ؛ امّا آنچه بدون وجه باقى مى ماند ، اشتباه علاّمه حلّى است .
نظريّه دوم . شيخ آقابزرگ تهرانى در شرح حال ابو يعلى ، تاريخ ۴۶۳ق را نمونه اى از داخل شدن خطوط الحاقى به متن مى داند ، ۵ بدين ترتيب كه كسى تاريخ وفات ابو يعلى را در حاشيه نسخه رجال النجاشى نگاشته و سپس نسخه نويس ، آن را به اعتقاد اين كه جزء متن است ، به متن اضافه كرده است . ۶
شاهد بر اين نظريّه ، آن كه : ابن جوزى (م ۵۹۷ق) در المنتظم و ابن اثير (م ۶۳۰ق) در الكامل ، ابو يعلى (فقيه امامى) را در زمره درگذشتگان سال ۴۶۳ق آورده اند .
همچنين ابن كثير در البداية و النهاية ، «امين بن محمّد بن حسن بن حمزه ، ابو يعلى جعفرى» را فقيهى شيعه در عصر خويش ذكر كرده ، كه ظاهرا مقصودش همان ابو يعلى جعفرى بوده است . او نيز نام ابو يعلى را جزو درگذشتگان سال ۴۶۳ق آورده است .
بنا بر اين ، اصل اين تاريخ ، براى وفات ابو يعلى صحيح است ؛ ليكن در متن رجال النجاشى ، اين تاريخ موجود نبوده است . نيز سيّد عبد الكريم بن طاووس (م ۶۹۳ق) در فرحة الغرىّ مى نويسد :
به خطّ ابو يعلى جعفرى ، داماد مفيد و جانشين وى ، در سال ۴۶۳ق خواندم ... . ۷
وى آن گاه ، به نقل طبرى مى پردازد .
از جمله شواهدى كه ديگران بر اين مطلب اقامه كرده اند ، اين كه : چنانچه نجاشى رحمه اللهتاريخ وفات ابو يعلى را در كتابش آورده باشد ، به طريق اولى لازم بود كه تاريخ وفات شيخ طوسى را نيز بياورد ، حال آن كه چنين نكرده است .
نيز برخى ، كلام نجاشى را در شرح حال ابو يعلى درباره كتاب هاى : التكملة و الموجز فى التوحيد ، مؤيّد اين مطلب دانسته اند؛ زيرا معتقدند كه كلام وى (موقوف على التمام ۸ ) بر اين نكته دلالت دارد كه ابو يعلى به هنگام تأليف رجال النجاشى زنده بوده و نجاشى رحمه الله از وى تمام كردن كتاب ها را انتظار داشته است . ۹
نظريّه سوم . [محقّق] شوشترى ، عبارت الفهرست نجاشى را صحيح ، و عبارت خلاصة الأقوال علاّمه را اشتباه مى داند .
وى گزارش علاّمه را در مورد تاريخ ولادت و وفات نجاشى ، به فردى ديگر مربوط مى داند كه احتمالاً در نام و كنيه با نجاشى رحمه الله مشترك بوده است . او احتمال اشتباه شدن نجاشى با ابو العبّاس احمد بن نوح سيرافى را قريب مى شمارد . بيان وى و نيز دلايل بعيد بودن آن در بحث ولادت نجاشى گذشت ۱۰ .
آنچه در تحقيق تاريخ وفات نجاشى به نظر مى رسد ، اين كه : تاريخ وفات نجاشى ، همان سال ۴۵۰ق است ، مگر آن كه دليلى بر خلاف آن يافت شود ؛ و تاريخ ۴۶۳ق درباره وفات ابو يعلى ، اگرچه ظاهرا درست است ، ولى از خطوط الحاقى به كتاب نجاشى است . ۱۱
1. خلاصة الأقوال ، ص ۷۳ (ش ۱۱۸) .
2. نقد الرجال ، ج ۴ ، ص ۱۷۴ .
3. تنقيح المقال ، ج ۳ ، ص ۱۰۱ (ش ۱۰۵۴۱) .
4. تنقيح المقال ، ج ۳ ، ص ۱۰۱ (ش ۱۰۵۴۱) .
5. وى مواردى از داخل شدن خطوط الحاقى به متن را ذكر نموده است كه نيازى به بيان آنها نيست .
6. طبقات أعلام الشيعة (النابس فى القرن الخامس) ، ص ۱۵۹ .
7. فرحة الغرىّ ، ص ۱۲۶ .
8. رجال النجاشى ، ص ۴۰۴ (ش ۱۰۷۰) .
9. مشيخة النجاشى ، ص ۴۶ .
10. قاموس الرجال ، ج ۱ ، ص ۵۳۰ (ش ۴۴۹) .
11. براى مطالعه بيشتر درباره تاريخ وفات نجاشى ، ر . ك : «ابو العبّاس نجاشى و عصر وى» ، [آية اللّه ]استاد سيّد موسى شبيرى زنجانى (نور علم ، ش : ۱۱ و ۱۲) .
