پاسخ به سؤال اوّل

براى پاسخگويى به سؤال اوّل ، به مطالعه و بررسى دقيق عبارت شيخ طوسى رحمه اللهنياز است . وى در مقدّمه رجالش مى گويد :
من از اصحابمان ، كتابى جامع در معرّفى اصحاب و راويان ائمّه عليهم السلام نيافتم و تنها كتاب هاى مختصرى در اين باره وجود داشتند كه دربردارنده برخى از آنان بودند . فقط ابن عقده ، معرّفى اصحاب امام صادق عليه السلام را به كمال رسانده است ، هرچند كه از رجال امامان ديگر ، نام نبرده است .
بنا بر اين ، من [ابتدا] آنچه را ابن عقده نام برده است ، مى آورم و سپس ، آنچه را وى نياورده است، خواهم آورد. ^۱
بايد ديد كه مراد شيخ طوسى رحمه الله از تعبير «آنچه را وى نياورده است» ، چيست ؛ چرا كه تعيين مصداق اين عبارت ، ارتباطى مستقيم با پاسخ سؤال اوّل دارد . در بيان مراد شيخ طوسى رحمه الله از اين تعبير ، دو احتمال به نظر مى رسد :
احتمال اوّل . مراد مرحوم شيخ از اين تعبير ، اصحاب و راويان ائمّه ديگر بوده است . گويا وى چنين فرموده است : من پس از ذكر آنچه ابن عقده از رجال امام صادق عليه السلام آورده ، آنچه را وى از رجال ائمّه ديگر ذكر نكرده ، خواهم آورد .
احتمال دوم . مراد مرحوم شيخ ، اين بوده است كه رجال امام صادق عليه السلام را ابتدا بر اساس آنچه ابن عقده ذكر كرده ، خواهد آورد و سپس ، آنچه را وى در كتابش ذكر نكرده ، بر آن خواهد افزود .
روشن است كه بنا بر احتمال اوّل ، ظاهر عبارت ، چنين خواهد بود كه مصدر مورد استفاده شيخ طوسى رحمه الله در ذكر اصحاب و راويان امام صادق عليه السلام ، تنها رجال ابن عقدة بوده است و بنا بر احتمال دوم نيز عبارت ، در اين معنا ظهور خواهد داشت كه شيخ طوسى رحمه الله موارد موجود در كتاب ابن عقده را نقل كرده و مواردى را نيز با استفاده از ديگر منابع ، به آن افزوده است .
ميرزا حسين نورى در خاتمة مستدرك الوسائل ^۲ و سيّد صدر الدين صدر در نهاية الدراية ^۳ ، درباره عبارت شيخ طوسى رحمه الله ، احتمال اوّل را ظاهر دانسته اند . در نهاية الدراية ، شاهد اين ادّعا عبارت علاّمه حلّى در شرح حال ابن عقده دانسته شده ، آن جا كه مى گويد :
ابن عقده ، كتاب هايى تأليف كرده است و يكى از آنها أسماء الرجال الذين رووا عن الصادق عليه السلام است كه در آن ، چهار هزار راوى را نام برده است . ابن عقده ، در اين كتاب در شرح حال هر يك از راويان ، حديثى را نقل كرده است كه آنان از امام صادق عليه السلام روايت كرده اند. ^۴
صاحب نهاية الدراية ، اين عبارتِ علاّمه حلّى را در كنار تعداد اصحاب امام صادق عليه السلام در رجال الطوسى (۳۰۵۰ نفر) و كلام شيخ طوسى رحمه الله (مبنى بر اين كه همه آنچه را ابن عقده از اصحاب صادق عليه السلام ذكر كرده ، خواهد آورد) قرار داده و چنين نتيجه گرفته است كه اگر شيخ طوسى رحمه الله در نقل اصحاب امام صادق عليه السلام از كتاب ابن عقده ، عدّه اى را ساقط نكرده باشد ، قطعاً چيزى بر آن نيفزوده است . ^۵
بر اين اساس ، تنها مصدر مورد استفاده شيخ طوسى رحمه الله در باب اصحاب امام صادق عليه السلام ، رجال ابن عقدة بوده است .