نسب نجاشى و ضبط نام وى

علاّمه حلّى در إيضاح الاشتباه، ضبط صحيح نام و نسب نجاشى را اين گونه ارائه مى نمايد:
«النجاشىّ» ، با نون مفتوح و جيم و شين . «عثيم» ، با ضمّ عين و فتح ثاء و سكون ياء . «السمّال» ، با سين مكسور و ميم مشدّد و لام ، كه برخى نيز با كاف خوانده اند. «سمعان» ، با كسر سين . «مساحق» ، با ضمّ ميم . «بجير» ، با ضمّ باء و فتح جيم و سكون ياء . «عُمير» ، به صيغه تصغير . «قعين» ، با قاف مضموم و عين مفتوح و ياء ساكن . «ثعلبة» ، با ثاء . «دُودان». ^۱
البتّه سيّد بحر العلوم در كتاب رجالش از برخى نسخه ها نقل مى كند كه بين «ابن بجير» و «ابن اُسامه» ، «ابن عمير» وجود دارد ، چنان كه در شرح حال ابراهيم بن ابى السمّال ^۲ در ضمن نسب وى آمده است .
نيز در برخى نسخه ها ، «ابو السمّاك (با كاف)» آورده شده كه مخالف ضبط و كتابت اين نام در كتاب هاى تاريخ و اخبار است .
و امّا نام نجاشى ، در تعبيرات ، به چند شكل ، ديده مى شود . جهت تحقيق ضبط صحيح اين نام ، عبارات لغت شناسان بزرگ و رجاليان مهم را بررسى مى كنيم :
صاحب صحاح اللغة مى گويد :
نجاشى (به فتح نون) ، اسم پادشاه حبشه است. ^۳
صاحب القاموس المحيط مى گويد :
نجاشى ـ كه با تشديد ياء [قرائت مى شود] و با تخفيف ، فصيح تر است و نون آن كسر داده مى شود ، يا اين كه فصيح تر، كسره نون است ـ همان اَصحَمه ، پادشاه حبشه است . و نجاشىِ حارث ، رجزگوى مشهور است .
نيز به كسى نجاشى مى گويند كه حيوانات را رم مى دهد تا در مسير صيدكننده بيفتند . ^۴
ابن منظور در لسان العرب مى گويد :
نَجاشى و [يا] نِجاشى ، كلمه اى است كه حبشيان ، پادشاهانشان را با اين نام مى نامند .
وى پس از اين ، نقل مى كند كه : «ياء» نجاشى ، با تشديد است و سپس خود مى گويد كه برخى ، تخفيف ياء را صحيح مى دانند . ^۵
مُطرَّزى در المُغرب ، نجاشى با تخفيف ياء را ، نام پادشاه حبشه مى داند و ضبط خود را به سماع از ثقات مستند مى كند و نيز ضبطى ديگر را با تشديد ياء ، نقل مى نمايد . وى از فردى ديگر ، هر دو ضبط را نقل مى كند ؛ ليكن تصريح مى نمايد كه تشديد جيم ، قطعا اشتباه است . ^۶
با توجّه به عبارات اين واژه شناسان ، روشن مى شود كه ضبط صحيح نام مؤلّف رجال النجاشى ، فتح يا كسر نون ، تخفيف جيم و تخفيف ياء است ، اگرچه تشديد ياء نيز اشكال ندارد .
صاحب تنقيح المقال ، اين نام را با تشديد جيم ضبط كرده و معناى آن را رم دهنده حيوانات به صيدگاه دانسته است؛ ^۷ ولى با توجّه به عبارت واژه شناسان مهمّ عرب ، روشن شد كه تشديد جيم ، قطعا اشتباه است .
ابن قتيبه ، نام نجاشى را در باب كسانى كه به صفات ، نامگذارى شده اند ، آورده و معناى آن را «ناجش (تحريك كننده چيزى)» دانسته است . بنا بر اين ، اين لفظ ، عربى است و از «نجش» گرفته شده است .
البتّه معلوم نيست كه لقب پادشاه حبشه ، عربى است ، يا جمع بين عربى و غير عربى . ^۸
مؤيّد اين مطلب ، آن كه : القاموس المحيط ، «نجاشى» را لقب يكى از پادشاهان حبشه به نام «اَصحمه» دانسته و از نجاشىِ حارثى به «رجزگو» ياد كرده است و معناى لغوى آن را هم آورده است . ^۹
بدين ترتيب، مى توان اطمينان يافت كه «نجاشى»، با نام پادشاه حبشه، نسبتى ندارد .
نكته اى ديگر كه در شرح حال نجاشى وجود دارد ، اين كه : وى هنگامى كه به نام جدّ بزرگش (نجاشى) مى رسد ، در توصيف او ، از مكاتبه اش با امام صادق عليه السلام ياد مى كند و مى گويد :
از امام صادق عليه السلام تصنيفى غير از اين رساله ديده نشده است.
شهيد ثانى ،اين رساله را در كشف الريبة ى خود ، آورده است . ^۱۰ صاحب وسائل نيز آن را در اوايل كتاب التجارة نقل كرده است . ^۱۱
آنچه به نظر مى رسد ، اين كه : از امام صادق عليه السلام رساله اى ديگر نيز صادر شده كه آن را براى اصحاب خويش نگاشته و به آنان امر نموده كه آن را فرا بگيرند و به ديگران بياموزند و در آن دقّت نمايند و به آنچه در آن ذكر شده ، عمل كنند . اصحاب نيز آن را در مساجد (محل هاى نماز) خانه هايشان قرار داده بودند و پس از نماز ، آن را مطالعه مى كردند . ^۱۲

۳ . ابو الخير

مامقانى ، اين كنيه را از بعضى نقل كرده است ؛ ^۱ ولى قائل آن را مشخّص نكرده است . اين كنيه را در منبع ديگرى نيافتيم .
از سوى ديگر ، صاحب قاموس الرجال احتمال داده كه «أبو الخير» ، تحريف شده «أبو الحسين» است . ^۲ اين احتمال ، با توجّه به عدم نقطه گذارى در نسخه هاى قديم ، قريب به نظر مى رسد .

۴ . ابن الكوفى

صهرشتى ، پس از نام بردن از نجاشى و توصيف وى به صيرفى ، كنيه او را «ابن الكوفى» ذكر كرده است . ^۳ صاحب روضات الجنّات نيز همين كنيه را براى نجاشى نقل كرده است . ^۴
لازم به ذكر است كه بسيارى از بزرگان ، براى نجاشى دو عنوان مستقلّ : «صيرفى» و «نجاشى اسدى» را آورده اند ؛ ليكن به نظر مى رسد ـ چنان كه بسيارى تصريح كرده اند ـ اين دو عنوان ، متّحد باشند . نيز با توجّه به اين كه صهرشتى ، شهرت نجاشى در بغداد در سال ۴۴۲ق را حكايت كرده ، بعيد نيست كه نجاشى در ميان مردم ، به «ابن الكوفى» شناخته مى شده است .