شيوه تنظيم
اين كتاب در مجموع ، سيزده باب دارد كه دوازده باب نخست آن ، اصحاب پيامبر صلى الله عليه و آله تا امام عسكرى عليه السلام را شامل مى شوند و در باب سيزدهم ، راويانى نام برده مى شوند كه از هيچ امامى ، بدون واسطه روايت نكرده اند . ۱
در هر باب ، اسامى بر اساس ترتيب الفبايى در تمام حروف هر نام ، تنظيم شده اند ؛ امّا در پايان هر يك از باب ها ، برخى نام ها كه تنها در حرف اوّل با آن باب مشترك اند ، نيز به صورت غير مرتّب آمده اند .
نكته قابل توجّه در ترتيب الفبايى اين كتاب ، آن كه : در تمام باب ها ، حرف «واو» بر حرف «هاء» مقدّم شده است .
البتّه تنها در باب اصحاب امام صادق عليه السلام ، غير از ترتيب الفبايى مذكور ، ترتيب ديگرى نيز لحاظ شده است ، ۲ بدين صورت كه ابتدا ، نام هايى كه افراد بيشترى را در بر دارند ، سپس نام هايى كه افراد كم ترى را در بر مى گيرند و در پايان ، نام هاى متفرّق ، ذكر شده اند .
نكته ديگرى كه مرحوم شيخ در تنظيم كتابش مورد توجّه قرار داده است ، آن كه : در هر سيزده باب ، نام مردان ، كنيه ها ، و نام زنان راوى ، از يكديگر جدا شده اند ، بدين
ترتيب كه ابتدا نام مردان راوى ، سپس كنيه هايى كه نام صاحب آنها مشخّص نشده است ، و پس از آن ، نام زنان راوى آمده است .
همچنين تنها در باب اصحاب امام صادق عليه السلام ، بابى با نام : «باب من لم يسمّ (كسانى كه از امام صادق عليه السلام روايت كرده اند ؛ امّا نامشان معلوم نيست)» آورده شده است . در اين باب ، اسامى مبهمى ذكر شده اند كه گاه با خصوصيّاتى كه براى آنها ذكر شده ، اجمالاً قابل شناسايى اند . براى نمونه ، در آن باب ، اين تعبيرات ديده مى شوند : «إسحاق بن عمّار ، عن رجل ، عن أبى عبد اللّه عليه السلام » ۳ يا «محمّد بن سنان ، عن الغلام الذى أعتقه أبو عبد اللّه عليه السلام » ۴ .
تعداد كلّ افرادى كه نام آنان در رجال الطوسى وجود دارد ، در چاپ نجف (به تحقيق سيّد صادق آل بحر العلوم) ۶۴۴۲ نفر و در چاپ جامعه مدرّسين حوزه علميّه قم (به تحقيق جواد قيّومى) ۶۴۲۹ نفر است .
چنان كه گفتيم ، موضوع رجال الطوسى ، برشمردن نام اصحاب و راويان پيامبر صلى الله عليه و آله و ائمّه عليهم السلام است . شيخ طوسى رحمه اللهدر ذكر اين نام ها شرط خاصّى را در نظر نداشته است ؛ يعنى تقسيم بندى ميان افراد مؤمن و منافق ، شيعه و سنّى ، يا هر گونه تقسيم بندى ديگرى را رعايت نكرده است . به همين جهت ، نام خلفاى سه گانه و معاويه و عمرو بن عاص و ... در ميان نام اصحاب پيامبر صلى الله عليه و آله ، نام زياد بن اَبيه و عبيد اللّه بن زياد در شمار اصحاب امير مؤمنان عليه السلام ، و نام منصور دوانيقى در شمار اصحاب امام صادق عليه السلام آمده است ، بدون آن كه در مورد فساد اين افراد ، چيزى بازگو شده باشد .
همچنين تعداد راويان اهل سنّتى كه از اصحاب پيامبر صلى الله عليه و آله تا اصحاب امام صادق عليه السلام نام برده شده اند ، بيش از تعداد راويان شيعه است . البتّه از اصحاب امام صادق عليه السلام تا اصحاب امام عسكرى عليه السلام ، به تدريج از تعداد اصحاب اهل سنّت كاسته شده ، بر تعداد
اصحاب شيعه افزوده مى گردد ، تا آن جا كه ظاهراً در باب سيزدهم ، نامى از غير شيعه ذكر نشده است .
در دوازده باب اوّل اين كتاب ، كمتر به شرح حال راويان ، پرداخته شده است ، حال آن كه در باب «من لم يروِ عنهم عليهم السلام » ، اغلب عناوين ، شرح حال دارند .
همچنين در ابواب اوّليه كتاب تا اصحاب امام باقر عليه السلام ، در هيچ موردى توثيق يا تضعيف با الفاظى چون : «ثقة» و «ضعيف» ، صورت نگرفته است ، گرچه گاه الفاظ مدح و ذمّى به كار رفته كه از آنها استفاده توثيق و تضعيف هم مى توان نمود ، مانند : «أركان أربعه» ، «مستقيم» و «فاضل» براى مدح ، و : «خارجىّ ملعون» ، «لحق بالمعاوية» ، و «مجهول» براى ذم .
در اين كتاب ، توثيق و تضعيف با الفاظ صريح ، پس از اصحاب امام باقر عليه السلام آغاز شده و از اصحاب امام كاظم عليه السلام تا انتهاى كتاب ، رو به فزونى گذارده است .
1. در اين باب ، دو دسته از راويان نام برده شده اند : يك گروه ، آنان كه هيچ يك از امامان عليهم السلام را درك نكرده اند و گروه ديگر ، آنان كه برخى از امامان عليهم السلام را درك كرده اند ، ليكن از ايشان روايت ننموده اند. شرح اين باب ، پس از اين، در فصلى مستقل خواهد آمد (ر.ك: ص ۲۷۶) .
2. دليل وجود اين ترتيب در باب اصحاب امام صادق عليه السلام ، پس از اين خواهد آمد (ر.ك: ص ۲۸۹) .
3. رجال الطوسى، ص ۳۲۷ (ش ۴۹۰۳).
4. رجال الطوسى، ص ۳۲۷ (ش ۴۹۰۴).
