گفتار چهارم : مقايسه «الفهرست» با ديگر منابع رجالى

الفهرست را مى توان از دو جهت مقايسه كرد ؛ از جهتى با ساير اصول اوّليه ، و از جهتى با ساير كتاب هاى رجالى شيعه .
درباره مقايسه الفهرست با ساير اصول اوّليه ، مى توان گفت كه الفهرست ، از نظر موضوعى و نوع تأليف ، با رجال النجاشى ، هم سياق و متناسب است و چنان كه در گفتار پيشين گذشت ، نجاشى ، با آن كه وفاتش پيش از شيخ طوسى بوده ، امّا از الفهرستِ وى بسيار استفاده كرده است .
از نظر تعداد افراد نيز رجال النجاشى ، شرح حال هاى بيشترى دارد . نيز با مقابله بسيارى از شرح حال ها در دو كتاب ، روشن مى شود كه اغلب نقل قول ها از «أصحاب فهرستات» ، از الفهرست شيخ طوسى نقل شده اند ، چنان كه تشابه الفاظ دو كتاب ، گوياى اين مطلب است .
همچنين در بسيارى از موارد ، اسناد شيخ طوسى به مؤلّفان و تأليفاتشان ، با اسناد نجاشى مشترك اند .
با توجّه به اين نكات ، آشكار مى گردد كه بخش زيادى از فوايد الفهرست ، با مراجعه به رجال النجاشى ، قابل دسترس است .
الفهرست با منابع رجالى ديگر كه به شيوه فهرست نوشته نشده اند ، تفاوت موضوعى و شكلى دارد ، هرچند كه از نظر ميزان اعتبار ، با كتاب هاى اصول اوّليه ، همطراز است .
البتّه چنان كه در بحث رجال النجاشى گذشت ، در صورت تعارض و يا اختلاف ميان آراى نجاشى و آراى شيخ طوسى ، رأى نجاشى مقدّم مى شود و بر اين اساس ، در اصول اوّليه رجالى ، نوعى رتبه بندى نيز به كار رفته است .
و امّا مقايسه الفهرست با ساير مصادر رجالى (غير از اصول اوّليه) ، تفاوت هاى بسيارى را از نظر موضوعى ، شكلى و اعتبارى ، ميان آنها نمايان مى سازد . تنها برخى كتاب ها ـ كه در گفتار آينده معرّفى مى شوند ـ براى تكميل و يا بر اساس الفهرست
نگاشته شده اند كه شباهت هايى با الفهرست دارند ؛ ولى آنها نيز در مقام اعتبار ، به پاى اين كتاب نمى رسند .
شايان ذكر است كه الفهرست ابن نديم ، از جهات بسيارى با الفهرست شيخ طوسى قابل مقايسه است ؛ ليكن وجه تفاوت اين دو كتاب نيز روشن است : در الفهرست ابن نديم ، منابع تأليف شده ، بر اساس علوم مختلف ، معرّفى شده اند ، حال آن كه در الفهرست شيخ طوسى ، نام مؤلّفان ، نظام اصلى كتاب را تشكيل مى دهد ، همچنان كه اسناد به كتاب ها نيز در آن ذكر شده است ؛ ولى اين تقيّد در كتاب ابن نديم وجود ندارد .