شيوه سوم : تأليف بر اساس جرح و تعديل

اين شيوه بر اساس ميزان اعتماد به افراد صورت مى پذيرد ؛ يعنى در يك بخش ، نام ممدوحان و افراد مورد اعتماد از رجال ، و در بخش ديگر ، نام ضعيفان و افراد غير قابل اعتماد ، فهرست مى شود .
شايد از شيعيان ، نخستين كسى كه اين شيوه را در تأليف به كار گرفته ، ابن غضايرى باشد . او كتابى در ذكر نام ممدوحان و كتابى ديگر در ذكر نام ضعيفان نگاشته است كه اكنون جز نامى از كتاب اوّل و منقولاتى متفرّق از كتاب دوم ، بر جاى نمانده است .
علاّمه حلّى در خلاصة الأقوال و ابن داوود حلّى در كتاب رجالش ، بر اساس اين شيوه تأليف كرده اند .

شيوه چهارم : تأليف بر اساس ترتيب اصناف دانش ها

در برخى فهرست ها كه دانشيان و يا كتاب هاى مربوط به دانش هاى مختلف ، مورد نظر بوده اند ، كتاب بر اساس هر يك از دانش ها ، ترتيب يافته است ، همانند : «طبقات الفقهاء» يا «طبقات المحدّثين» .
در فهرست تراجم و علما ، كتاب هاى مربوط به هر دانش ، در كنار يكديگر قرار مى گيرند ؛ چنان كه ابن نديم در الفهرست خود ، چنين كرده است .
اين چهار شيوه را بايد مهم ترين شيوه هاى تأليف در دانش رجال برشمرد ، اگرچه شيوه هاى ديگرى نيز وجود دارند كه اينك موضوع بحث ما نيستند . اكنون با توجّه به اين شيوه ها مى توان رجال النجاشى را با ديگر تأليفات رجالى مقايسه نمود .
چنان كه گذشت ، نام دقيق رجال النجاشى ، فهرست أسماء مصنّفى الشيعة است . اين كتاب با تأليفاتى كه بر اساس : طبقات ، الفباى نام راويان ، اصناف دانش ها و يا جرح و
تعديل تأليف شده اند ، تفاوت اساسى دارد . از اين رو ، اين كتاب را بايد با فهرست مؤلّفان و كتاب ها ، مقايسه كرد .
براى اين كار ، اكنون امتيازات رجال النجاشى را نسبت به ساير فهرست هايى كه براى تأليفات شيعه نگاشته شده اند و نيز نسبت به ديگر منابع رجالى ، به تفصيل مى آوريم :
۱ . كتاب هاى فهرست ، بيان طبقه شخص و نيز جرح و تعديل او را بر عهده ندارند و تنها در مواردى معدود به اين نكات پرداخته اند ؛ امّا رجال النجاشى در شرح حال ها ، به اين دو نكته به عنوان مطالبى اساسى ، توجّه كرده است .
۲ . كتاب هاى رجالى اى كه بر اساس طبقاتْ تأليف شده اند ، جز تعيين طبقه افراد ، وظيفه اصلى ديگرى ندارند و در مواردى نادر است كه اطّلاعات ديگرى نيز ارائه مى كنند ؛ امّا رجال النجاشى ، در هر شرح حال ، طبقه راويان را تعيين كرده است .
۳ . در كتاب هاى رجال و برخى فهرست ها ، «تصنيف» ، ملاك كار نيست و چنانچه ملاك هم باشد ، تنها تصنيف هايى را شامل مى شود كه خود مؤلّفان ، اجازه روايت از آنها را داشته باشند ؛ امّا رجال النجاشى در گزارش تصنيفات ، حوزه وسيع ترى را ملاك كار خود قرار داده است ، به طورى كه تمام مصنّفان شيعه و نيز مصنّفان غير شيعه اى را كه به نفع مذهب شيعه تأليف داشته اند ، در بر مى گيرد .
۴ . مصنّفاتى كه در رجال النجاشى نام برده شده اند ، در حوزه يا موضوعى خاص و يا داراى نكته اى خاص نيستند ؛ چرا كه نجاشى رحمه الله ، تمام موضوعاتى را كه در نظرش به نحوى به شيعه مربوط بوده ، در آن گنجانيده است .
۵ . در رجال النجاشى ، اَسناد و طرق بسيارى وجود دارند كه در ساير كتاب هاى رجالى تا اين حد وجود ندارند . از اين رو بر اساس توثيق مشايخ نجاشى ، عدّه بسيارى از اساتيد ، تصحيح مى شوند . اين نظريّه در جاهاى ديگر نيز كاربرد دارد .
۶ . غالب كتاب هاى رجالى ، در مقام جرح و تعديل و يا مدح و ذم ، براى بيان رأى خويش ، تنها از الفاظ و مصطلحات خاصّ اين دو مقام استفاده مى كنند ؛ امّا در
رجال النجاشى هر چيزى كه مى توانسته در شناخت وضعيّت و حال شخص ، مورد استفاده قرار بگيرد ، بيان شده است .
بنا بر اين ، قراينى كه در رجال النجاشى گرد آمده اند ، غالبا اين امكان را به مراجعه كنندگان مى دهند كه خود بر اساس مبانى اجتهادى ، وثاقت يا ضعف افراد را احراز نمايند .
۷ . رجال النجاشى ، نسبت هاى خانوادگىِ ميان افراد را در حدّى بيان نموده كه در كمتر كتابى مى توان به آن حد دست يافت . اطّلاعات اين كتاب ، به قدرى است كه خاندان هاى راويان و نيز خاندان هاى مهم و معروف شيعه را به خوبى مى توان از لابه لاى شرح حال هاى آن شناخت .
۸ . قراين تمييز مشتركات نام ها ، در هيچ كتابى (از منابع رجالى شيعه) همچون رجال النجاشى ديده نمى شود . از مجموع شانزده نوع اطّلاعاتى كه در اين كتاب در ذيل عناوين آمده ، مى توان تا حدود زيادى نام هاى مشترك را تمييز داد .
با توجّه به اين امتيازات ، هيچ كتاب رجالى اى را همسنگ با رجال النجاشى نمى توان شمرد و بايد آن را سرآمد و اساس دانش رجال شيعه دانست . همين امر ، موجب آن شده كه رجاليان ، فقيهان و ساير دانشيان علوم اسلامى ، به اين كتاب و آراى مؤلّف آن ، اهتمامى خاص داشته باشند .
البتّه به اين همه ، بايد امتيازات و خصوصيّات شخصىِ مؤلّف اين كتاب و ترجيح وى بر همگنانش ـ چنان كه بحث آن گذشت ـ اضافه گردد تا وجه اين اهتمام ، بهتر روشن شود .