گفتار دوم : مصادر «رجال الكشّى»

در ميان مؤلّفان قديم شيعه ، نقل مصادر ، چندان متعارف نبوده است ، چنان كه تنها در لابه لاى كتاب و عبارت هاى آنان مى توان به برخى از كتاب هاى مورد استفاده شان دست يافت و يا با بررسى كتاب هاى مشايخ آنان ، مصادر كتاب آنان را مشخّص نمود . از اين رو ، ما مصادر رجال الكشّى را در دو بخش ، ارائه مى كنيم :

الف . مصادر تصريح شده

كشّى رحمه الله براى برخى از مطالبى كه در كتابش نقل كرده ، مصادرى معرّفى نموده است . اين مصادر ، عبارت اند از :
۱ . كتاب جبريل بن احمد فاريابى .
كشّى رحمه اللهدر خبرهاى شماره : ۵۸۹ ، ۷۱۳ ، ۷۴۱ ، ۸۳۱ ، ۸۳۸ ، ۸۴۲ ، ۸۶۲ ، ۹۳۳ ، ۹۹۱ ، ۹۹۵ ، ۱۰۰۳ ، ۱۰۰۴ ، ۱۰۴۶ ، ۱۰۹۰ ، ۱۰۹۳ و ۱۰۹۹ به استفاده از كتاب جبريل بن احمد فاريابى تصريح كرده است ، هرچند كه عنوان آن را بيان ننموده است . در ساير منابع رجالىِ آن عصر نيز نام جبريل بن احمد با صفت «مؤلّف» نيامده است . براى نمونه ، در رجال الطوسى ، تنها خودِ او مدح شده است . ^۱
۲ . كتاب محمّد بن حسن بندار قمى .
كشّى رحمه اللهدر خبرهاى شماره : ۲۰۶ ، ۳۹۶ ، ۹۵۷ ، ۱۰۶۶ ، ۱۱۰۹ ، ۱۱۲۳ ، ۱۱۳۲ به استفاده از اين كتاب ، تصريح كرده است .
از ماهيّت اين كتاب ، شناختى نداريم و نام نگارنده آن ، در شمار مؤلّفان نيامده است و تنها در رجال الطوسى ، وى همانند ابن وليد دانسته شده ^۲ كه اين امر بر وثاقت و جلالت وى دلالت دارد . از اين رو ، كتاب هاى او داراى اعتبار لازم اند .
۳ . كتاب محمّد بن شاذان بن نعيم .
كشّى رحمه اللهدر خبرهاى شماره : ۱۴۱ ، ۳۵۷ ، ۹۱۷ ، ۹۸۱ ، ۱۰۵۸ و ۱۱۱۰ به استفاده از اين كتاب ، تصريح كرده است .
محمّد بن شاذان ، از مهملان شمرده مى شود ؛ زيرا تنها در رجال الطوسى در باب اصحاب امام عسكرى عليه السلام ، نام وى برده شده ^۳ و توصيفى نيز براى او ذكر نشده است .
البتّه رجال الكشّى ، خبرى نقل كرده كه مدح وى را در بر دارد؛ ^۴ ليكن از آن جا كه راوى آن خبر ، خود اوست ، نمى توان به آن اعتماد كرد ؛ امّا به هر حال ، در امامى بودن او شكّى وجود ندارد ، چنان كه برخى به اين نكته تصريح كرده اند . ^۵ وى از مشايخ كشّى بوده است .
۴ . كتاب هاى فضل بن شاذان .
كشّى رحمه اللهدر مواردى ، از جمله در خبرهاى شماره : ۱۷۹ ، ۹۷۹ ، ۹۹۹ ، ۱۰۰۱ ، ۱۰۰۵ و ۱۳۳۳ به استفاده از برخى كتاب هاى فضل بن شاذان تصريح كرده است .
فضل بن شاذان ، از بزرگان مشهور و از مؤلّفان مهمّ شيعه شمرده مى شود . شيخ طوسى و نجاشى ، نام كتاب هاى او را در الفهرست و رجال النجاشى آورده اند . ^۶
۵ . كتاب هاى يونس بن عبد الرحمان .
كشّى رحمه اللهدر ذيل خبر شماره ۱۷۷ به استفاده از برخى كتاب هاى يونس ، تصريح كرده است .
يونس بن عبد الرحمان ، از بزرگان و مؤلّفان مشهور شيعه شمرده مى شود . نام كتاب هاى وى ، در الفهرست شيخ طوسى و رجال النجاشى آمده است . ^۷
۶ . كتاب الدور .
كشّى رحمه اللهدر خبر شماره ۱۰۹۱ به اين كتاب استناد كرده و مؤلّف آن را از غاليان دانسته است .
۷ . كتاب يحيى بن عبد الحميد عمّانى . ^۸
كشّى رحمه اللهدر ذيل خبر شماره ۵۸۸ به استفاده از اين كتاب ، تصريح كرده است .
نام يحيى بن عبد الحميد ، در الفهرست شيخ طوسى و رجال النجاشى ، بدون هيچ مدح يا ذمّى به جهت مؤلّف بودن ^۹ و در رجال الطوسى ، بدون هيچ توصيفى ، آمده است . ^۱۰
۸ . كتاب مفاخر الكوفة و البصرة .
كشّى رحمه اللهدر ذيل خبر شماره ۱۳۳ كه در مدح حبيب بن مظاهر آمده ، نام اين كتاب را بدون ذكر مؤلّف آن ، آورده است . عبارت وى چنين است :
هذه الكلمة ، مستخرجة من كتاب مفاخر الكوفة و البصرة . ^۱۱
اين كتاب ، احتمالاً تأليف ابو الحسن على بن محمّد بن عبد اللّه بن ابى سيف معروف به مداينى (م ۲۱۵/ ۲۲۴/ ۲۲۵/ ۲۵۵ق) است . وى از علماى اهل سنّت ، و مؤلّف كتاب هاى بسيار در زمينه هاى گوناگون تاريخى بوده است . ^۱۲
۹ . كتاب هايى از غاليان .
كشّى رحمه اللهدر ذيل خبر شماره ۵۸۸ ، از برخى كتاب هاى غاليان ياد ، و از آن ، استفاده كرده است .
۱۰ . برخى از روايت هاى واقفيان .
كشّى رحمه اللهدر ذيل خبر شماره ۹۰۱ ، بدون ذكر كتابى خاص ، مى گويد :
وجدت فى بعض روايات الواقفة ... ؛
در برخى روايات واقفيان، چنين يافتم ... . ^۱۳
ذكر اين نكته ، لازم است كه استفاده كشّى از مصادر نامبرده ، قطعا بيش از مواردى است كه خود وى ، تصريح كرده است .
شاهد بر اين مدّعا ، آن كه : كشّى رحمه اللهمطالبى را به طور مرسل از فضل بن شاذان و ديگر مؤلّفان ، با تعبيرهايى چون : «ذكر» ، «قال» و «روى» نقل كرده است ^۱۴ و يا در توضيح برخى از مذهب هاى فاسد و مسائل مربوط به راويان ، مطالبى را گفته ^۱۵ كه به طور قطع ، آنها را از كتاب هاى مؤلّفان معاصر و پيش از خود ، استفاده كرده است .