گفتار دوم : نسخه هاى خطّى «اختيار الرجال»

در كتابخانه هاى ايران ، تا كنون بيست و پنج نسخه خطّى از اختيار الرجال شناسايى شده است كه در اين جا گزارش آنها را بر اساس قدمتشان ارائه مى نماييم :
۱ . نسخه شماره ۲۶۳۶ كتابخانه آية اللّه مرعشى نجفى ، به خطّ نَسخ منصور بن على منصور خازن ، ۱۴ ربيع الأوّل ۵۷۷ ق ، ۲۰۹ برگ . (فهرست نسخه هاى خطّى كتابخانه آية اللّه مرعشى نجفى : ۷ / ۲۰۸)
۲ . نسخه بدون شماره كتابخانه سيّد حسن مصطفوى ، از اوّلْ افتادگى دارد ، به خطّ نَسخ و بدون نام كاتب ، ۲۴ ربيع الأوّل ۵۷۷ ق ، ۲۳۳ برگ . سابقه : ميكروفيلم شماره ۱۴۴۶ دانشگاه تهران . (فهرست ميكروفيلم هاى كتابخانه دانشگاه تهران : ۱ / ۲۸۰)
۳ . نسخه شماره ۱۳۳ ـ د دانشكده ادبيّات دانشگاه تهران ، از جزء چهارم تا پايان جزء هفتم ، به خطّ نَسخ و بدون نام كاتب ، ۴ ذى قعده ۷۰۲ ق ، رساله دوم مجموعه ،
۵ برگ (۳۷ ر ـ ۲۴۱ پ) . سابقه : ميكروفيلم شماره ۱۴۴۱ كتابخانه دانشگاه تهران . (فهرست نسخه هاى خطّى كتابخانه دانشكده ادبيّات دانشگاه تهران : ۱ / ۱۸ ؛ فهرست ميكروفيلم هاى كتابخانه دانشگاه تهران : ۱ / ۲۸۰ و ۶۰۱)
۴ . نسخه شماره ۶۸۷۷ كتابخانه آية اللّه مرعشى نجفى ، به خطّ نستعليق علاء الملك بن عبد القادر حسينى مرعشى ، ۱۴ محرّم ۹۲۴ ق ، رساله سوم مجموعه ، ۱۱۳ برگ . (فهرست نسخه هاى خطّى كتابخانه آية اللّه مرعشى نجفى : ۱۸ / ۷۲)
۵ . نسخه شماره ۳۵۸۹ كتابخانه ملك تهران ، به خطّ نَسخ و بدون نام كاتب ، ۹۶۴ ق ، ۱۷۳ برگ . (فهرست نسخه هاى خطّى كتابخانه ملك تهران : ۱ / ۲۰)
۶ . نسخه شماره ۳۰۵۲ كتابخانه مسجد اعظم قم ، شش بخش اوّل كتاب ، آغازْ برابر نمونه ، به خطّ نَسخ و بدون نام كاتب ، شب عيد فطر ۹۹۳ ق ، در حاشيه تصحيح شده است ، ۲۰۴ برگ . (فهرست نسخه هاى خطّى مسجد اعظم قم (قديم): ۲۰۰)
۷ . نسخه شماره ۳۰۰ اهدايى امام جمعه به كتابخانه دانشكده ادبيّات دانشگاه تهران ، به خطّ نستعليق و بدون نام كاتب ، ۷ شوّال ۱۰۱۳ ق . نسخه شماره ۷۸۶۰۵ كتابخانه دانشكده ادبيّات دانشگاه تهران ، رساله اوّل مجموعه . (فهرست نسخه هاى خطّى كتابخانه دانشكده ادبيّات دانشگاه تهران : ۳ / ۴۵)
۸ . نسخه شماره ۹۷۲۷ كتابخانه آية اللّه مرعشى نجفى ، تا جزء ششم ، به خطّ نَسخ حسين بن محمّد حسينى ، ۱۰ جمادى اوّل ۱۰۱۶ ق ، ۳۱۳ برگ . (فهرست نسخه هاى خطّى كتابخانه آية اللّه مرعشى نجفى : ۲۵ / ۸۰)
۹ . نسخه شماره ۹۹۰ كتابخانه دانشگاه تهران ، به خطّ نَسخ نصار بن محمّد حويزى ، ۲۸ ربيع الأوّل ۱۰۲۰ ق ، ۱۷۱ برگ . (فهرست نسخه هاى خطّى كتابخانه دانشگاه تهران : ۲ / ۴۸۲)
۱۰ . نسخه شماره ۱۴ ـ د كتابخانه دانشكده ادبيّات دانشگاه تهران ، تا پايان جزء پنجم ، به خطّ نَسخ و بدون نام كاتب ، ۱۰۲۱ ق ، رساله پنجم مجموعه ، ۱۸۲ برگ (۱۲۹پ ـ ۳۱۰ ر). (فهرست نسخه هاى خطّى كتابخانه دانشكده ادبيّات دانشگاه تهران: ۱/۱۶)
۱۱ . نسخه شماره ۳۶۳۸ كتابخانه آستان قدس رضوى ، به خطّ نَسخ شمس الدين محمّد بن قاسم گيلانى استرآبادى ، ۱۰۳۴ ق ، تصحيح شده ، ۲۱۸ برگ . سابقه : نسخه شماره ۱ كتابخانه مدرسه فاضليّه . (فهرست نسخه هاى خطّى كتابخانه آستان قدس رضوى : ۶ / ۵۸۴ ؛ فهرست نسخه هاى خطّى كتابخانه مدرسه فاضليّه : ۱۷۰)
۱۲ . نسخه شماره ۱۹۴۴ / ع كتابخانه ملّى تهران ، آغاز : و إليه ينسبون و فيهم سلمان الفارسى و ان عمر سأله عن نسبه ، به خطّ نَسخ حسن بن محمّد حسين طبسى ، ۱۰۳۵ ق ، ۲۷۲ برگ . (فهرست نسخه هاى خطّى كتابخانه ملّى تهران : ۱۰ / ۶۲۲)
۱۳ . نسخه شماره ۶۹۹۵ كتابخانه دانشگاه تهران ، تا آخر جزء هفتم ، به خطّ نستعليق بديع الزمان قهپايى ، ۲۰ ذى حجّه ۱۰۳۷ ق ، ۳۵۴ برگ . سابقه: ميكروفيلم شماره ۲۴۳۷ كتابخانه دانشگاه تهران . (فهرست نسخه هاى خطّى كتابخانه دانشگاه تهران : ۱۶ / ۴۲۳ ؛ فهرست ميكروفيلم هاى كتابخانه دانشگاه تهران : ۱ / ۲۸۰)
۱۴ . نسخه شماره ۵۷۵ كتابخانه آية اللّه مرعشى نجفى ، به خطّ نَسخ نبى بن بنياد قزوينى ، ۱۸ ربيع الأوّل ۱۰۴۹ ق ، ۲۴۹ برگ . (فهرست نسخه هاى خطّى كتابخانه آية اللّه مرعشى نجفى : ۲ / ۱۷)
۱۵ . نسخه شماره ۲۲۶ اهدايى امام جمعه به كتابخانه دانشكده ادبيّات دانشگاه تهران ، به خطّ نَسخ و بدون نام كاتب ، شنبه ۱۵ ذى قعده ۱۰۵۹ ق . نسخه شماره ۷۵۵۳۱ كتابخانه دانشكده ادبيّات دانشگاه تهران . (فهرست نسخه هاى خطّى كتابخانه دانشكده ادبيّات دانشگاه تهران : ۳ / ۶۹)
۱۶ . نسخه شماره ۵ كتابخانه فاضل خوانسارى (خوانسار) ، به خطّ نَسخ حسن بن حرز بحرانى ستراوى ، ۱۰۸۹ ق ، ۲۵۳ برگ . (فهرست نسخه هاى خطّى كتابخانه فاضل خوانسارى : ۱ / ۹)
۱۷ . نسخه شماره ۸۸۱۳ موقّت كتابخانه آية اللّه مرعشى نجفى ، به خطّ نَسخ و بدون نام كاتب ، قرن ۱۱ ق ، مقابله شده است . (مجلّه ميراث شهاب : ۲۱ / ۲۶)
۱۸ . نسخه شماره ۲۹۱۱ مركز احياء ميراث اسلامى ، از آغاز تا پايان جزء ششم ،
آغازْ برابر نمونه ، انجامْ برابر نمونه ، به خطّ نستعليق و بدون نام كاتب ، ۱۱۰۰ ق ، از روى نسخه مير داماد مقابله شده است ، ۱۹۷ برگ . (فهرست نسخه هاى خطّى مركز احياء ميراث اسلامى : ۸ / مخطوط)
۱۹ . نسخه شماره ۱۴۳ كتابخانه آية اللّه مرعشى نجفى ، به خطّ نَسخ حاج قاسم بن حاج على اكبر خوانسارى ، ۱۸ ذى حجّه ۱۲۳۶ ق ، رساله اوّل مجموعه ، ۱۰۷ برگ . (فهرست نسخه هاى خطّى كتابخانه آية اللّه مرعشى نجفى : ۱ / ۱۴۳)
۲۰ . نسخه شماره ۲۷۱۰ كتابخانه مدرسه سپهسالار ، به خطّ نَسخ و بدون نام كاتب ، قرن ۱۳ ق ، ۱۶۲ برگ . (فهرست نسخه هاى خطّى كتابخانه مدرسه سپهسالار : ۳ / ۷۲)
۲۱ . نسخه شماره ۷۲۱۱ كتابخانه مجلس شوراى اسلامى ، به خطّ نَسخ و بدون نام كاتب ، ۲۲ شعبان ۱۳۰۲ ق ، ۲۳۰ برگ . (فهرست نسخه هاى خطّى كتابخانه مجلس شوراى اسلامى : ۲۵ / ۲۱۶)
۲۲ . نسخه شماره ۱۴۴ كتابخانه آية اللّه مرعشى نجفى ، به خطّ نَسخ و بدون نام كاتب ، بدون تاريخ كتابت ، برگ هاى ۴۹ ـ ۷۲ و برگ آخر را ميرزا عبد الغنى علوى به تاريخ ۲۹ محرّم ۱۳۳۴ نوشته است ، ۱۴۱ برگ . (فهرست نسخه هاى خطّى كتابخانه آية اللّه مرعشى نجفى : ۱ / ۱۶۳)
۲۳ . نسخه شماره ۱۰۰ / ۵ / ۸۱۰ كتابخانه آية اللّه گلپايگانى ، عنوان معرّفى : اختيار الرجال ، از آغاز و انتها افتادگى دارد ، آغاز : صلّى اللّه عليه و آله فعرفت من العرفان ما كنت أعمله و رأيت من العلاّمة فأجرت بها ، به خطّ نَسخ و بدون نام كاتب ، بدون تاريخ كتابت ، نسخه در حاشيه تصحيح و نسخه بدل آورده شده است ، رساله ششم مجموعه ، ۴۲ برگ (۱۰۱ پ ـ ۱۴۱ ر) . (فهرست نسخه هاى خطّى كتابخانه آية اللّه گلپايگانى (رايانه اى / جديد : مخطوط))
۲۴ . نسخه بدون شماره كتابخانه فحول قزوينى (قزوين) ، از اوّل و آخرْ افتادگى دارد ، بدون نام كاتب ، بدون تاريخ كتابت . (مجلّه تراثنا : ۶۵)
۲۵ . نسخه بدون شماره كتابخانه امام جمعه زنجان (زنجان) ، بدون نام كاتب ، بدون تاريخ كتابت ، آغازْ افتاده است . (دليل المخطوطات : ۹۰)

ب . توصيف اجمالى «اختيار الرجال»

موضوع

موضوع اختيار الرجال ، شرح حال نگارى اصحاب معصومان عليهم السلام و راويان شيعى و غير شيعى اى است كه براى شيعه روايت كرده يا تأليفى به نفع شيعه داشته اند .

محتوا

در مقدّمه اختيار الرجال ، هفت روايت در ستايش و منزلت راويان حديث ، و چهار روايت درباره ياران امام على عليه السلام نقل شده است .
شمار روايت هاى اختيار الرجال ، اگرچه در نسخه چاپى ^۱ به عدد ۱۱۵۱ رسيده ، ليكن در حقيقت بيش از اين مقدار است ؛ زيرا مصحّح كتاب ، تنها روايات مسند (با سند) را شماره گذارى كرده است .
شمار عنوان ها نيز اگرچه در نسخه چاپ كربلا ، به عدد ۵۲۰ رسيده است ، ليكن اين تعداد ، واقعى نيست ؛ زيرا در نسخه مذكور ، براى عنوان هاى تكرارى ، رقم هاى مستقل در نظر گرفته شده و براى كسانى كه در شرح حال ديگران نام برده شده اند ، رقمى در نظر گرفته نشده است .

شيوه تنظيم

در اختيار الرجال ، اسامى راويان ، ترتيب الفبايى ندارند و باب هايى كه اصحاب هر امام را از اصحاب امام ديگر جدا سازند نيز وجود ندارد ، هرچند كه اسامى راويان ، تا
حدّ زيادى به ترتيب مصاحبت هر يك از آنان با معصومان عليهم السلام ، قرار گرفته اند .
اغلب راويان ، يك به يك عنوان شده اند و شرح حالشان جداگانه آمده است ؛ ولى گاه چندين راوى ، در يك عنوان ، يا در يك خبر و يا در چند خبر مربوط به همه آنان ، شرح حال شده اند . گاه نيز برخى راويان ، عنوان جداگانه دارند و خبرهاى اختصاصى آنان ، در شرح حالشان ذكر شده است ؛ ولى با اين وجود ، با ديگران نيز عنوان مشترك دارند .
گاه فاصله بين روايت هايى كه در عنوان اختصاصى يك راوى و عنوان مشترك وى وجود دارند ، زياد است . از اين رو ، براى دستيابى به اطّلاعات چنين راويانى ، جستجوى فراوان لازم است .
بررسى فرقه هاى فاسد (همچون : زيديّه ، فطحيّه و واقفيّه) با عنوان مستقل انجام گرفته است . همچنين در ضمن خبرهايى كه در شرح حال افراد ، نقل شده اند ، مطالب گوناگونى از : اخلاقيّات ، آداب شرعى و واجبات نيز وجود دارد .
كتاب در شش جزء و بر اساس ترتيب زمانى راويان ، تنظيم شده است .