ه . مشايخ مورد اختلاف

در ميان علما ، برخى از مشايخ كشّى ، از جهت وثاقت و ضعف ، مورد اختلاف قرار گرفته اند كه عبارت اند از :
۱ . احمد بن على بن كلثوم سرخسى .
وى از مشايخ مشترك عيّاشى و كشّى رحمه اللهاست كه در اسناد روايات شماره : ۱۰۱۵ ، ۱۰۱۸ ، ۱۰۸۴ ، ۱۰۸۵ و ۱۰۸۷ رجال الكشّى قرار گرفته است . كشّى رحمه اللهوى را چنين توصيف مى كند :
و كان من القوم ، و كان مأمونا على الحديث. ^۱
مراد از «قوم» در عبارت فوق ، ظاهرا غاليان اند ، به اين قرينه كه در روايت شماره ۱۰۱۴ ، كشّى رحمه اللهاز عيّاشى چنين نقل كرده است :
و أمّا علىّ بن عبد اللّه بن مروان ، فإنّ القوم ـ يعنى الغلاة ـ يمتحن فى أوقات الصلاة.
نيز شيخ طوسى در كتاب رجالش ، وى را اين گونه توصيف نموده است :
من أهل سرخس ، متّهم بالغلوّ . ^۲
علاّمه حلّى ، نام وى را در قسم دوم خلاصة الأقوال در زمره ضعيفان آورده و در شرح حال او ، پس از ذكر همان توصيفى كه از شيخ طوسى گذشت ، گفته است :
و الوجه عندى ، ردّ روايته . ^۳
ابن داوود نيز نام او را در قسم دوم كتابش كه به ذكر مجروحان و مجهولان اختصاص دارد ، آورده و در شرح حال وى ، همان عبارت شيخ طوسى را ذكر كرده است . ^۴
در مقابل ، برخى از متأخّران و معاصران ، احتمال داده اند كه مراد از «قوم» در عبارت كشّى ، شيعيان يا فقها هستند ، و در معجم رجال الحديث ، اين لفظ ، صريحا به
فقها تفسير شده است . ^۵ بنا بر اين ، از ديدگاه اين عدّه ، بين كلام كشّى رحمه اللهو شيخ طوسى در توصيف احمد بن على بن كلثوم ، تعارض وجود دارد .
از سوى ديگر ، صاحب قاموس الرجال ، با آن كه «قوم» را به غلات ، تفسير نموده ، براى جمع بين قول كشّى ـ كه قائل است احمد بن على بن كلثوم ، با وجود فساد مذهب ، مأمون بر حديث بوده است ـ و قول مرحوم شيخ ، امكان موثّقيت ، يعنى عدالت به معناى عام را مطرح كرده است . ^۶
آنچه به نظر مى رسد ، اين كه : جمع مذكور ، نزديك ترين وجه به واقع است ؛ زيرا فساد مذهب ، با وثاقت راوى در نقل حديث ، منافاتى ندارد .
۲ . حمدان بن احمد ، ابو جعفر قَلانسى يا محمّد بن احمد بن خاقان .
وى از مشايخ مشترك عيّاشى و كشّى رحمه اللهاست كه در اسناد روايات شماره : ۲۹۲ ، ۲۶۴ و ۷۵۷ قرار دارد . كشّى رحمه اللهدر روايت شماره ۱۰۱۴ كتابش ، از استادش عيّاشى ، از احوال وى پرسيده و او در پاسخ چنين گفته است :
و أمّا محمّد بن أحمد النَهْدىّ ـ و هو حمدان القلانسىّ ـ : كوفىّ ، فقيه ، ثقة ، خيّر. ^۷
او همچنين در ذيل شرح حال محمّد بن ابراهيم حضينى گفته است :
قال محمّد بن مسعود : حمدان بن أحمد من الخصّيص . قال : الخاصّة الخاصّة. ^۸
برخى پنداشته اند كه عبارت فوق ، به حمدان بن احمد ، مربوط نيست و در آن ، قبل از حمدان بن احمد ، كلمه «سألت» ، افتاده و در نتيجه مفاد عبارت ، چنين بوده كه عيّاشى از حمدان بن احمد پرسيده كه «معناى خِصّيص چيست؟» و حمدان در پاسخ وى گفته است : «الخاصّة الخاصّة» .
آنچه به نظر مى رسد ، آن كه : كلام اين عدّه صحيح نيست و عبارت مذكور ـ چنان كه از ظاهرش پيداست ـ در مدح حمدان بن احمد است و شاهد بر آن ، نقل اين عبارت در التحرير الطاووسى ، بدون جمله تأكيدى آن (الخاصّة الخاصّة) است . ^۹
ابن طاووس همچنين استظهار نموده كه عبارت مذكور ، سؤال و جواب نيست ؛ چرا كه در غير اين صورت ، حذف جواب ، به عبارت مذكور و مقصود ، اختلال وارد مى كند .
مير داماد در الرواشح السماويّة نيز همين گونه استظهار نموده و از شهيد ثانى اظهار تعجّب كرده كه چگونه وى اين عبارت را سؤال و جواب دانسته است . ^۱۰ وى همچنين از الاستبصار شيخ طوسى (باب عدد تكبير بر ميّت) ، چنين نقل كرده است :
محمّد بن أحمد الكوفىّ ، حمدان، ثقة . ^۱۱
البتّه ما در الاستبصار در باب يادشده ، اثرى از اين توثيق نيافتيم . احتمالاً اين عبارت در نسخه خودِ مير داماد وجود داشته است ؛ ولى از آن در نسخه هاى موجود ، اثرى نيست .
در مقابل اين توثيقات ، نجاشى ، حمدان بن احمد (محمّد بن احمد بن خاقان نَهْدى) را چنين توصيف مى كند :
كوفىّ مضطرب. ^۱۲
علاّمه نيز در خلاصة الأقوال ، نام وى را در بخش اوّل كتابش كه به راويان مورد اعتمادْ اختصاص دارد ، ذكر كرده است ؛ ليكن پس از نقل توثيق كشّى و توصيف نجاشى ، از ابن غضايرى نقل نموده است كه :
إنّه كوفىّ ضعيف ، يروى عن الضعفاء.
او سپس خود در مورد حمدان ، به توقّف ، رأى داده است ، كه اين ، به جهت كلام نجاشى و ابن غضايرى در مورد وى است . ^۱۳
همچنين ابن داوود ، نام حمدان را در قسم اوّل كتاب رجالش كه به ممدوحان اختصاص دارد ، ذكر كرده و از كشّى رحمه اللهاين گونه نقل نموده است :
هو من خاصّة الخاصّة . أجمعت العصابة على تصحيح ما يصحّ عنه و الإقرار له بالفقه من آخرين. ^۱۴
در توضيح اين عبارت ، بايد بگوييم كه عبارت : «خاصّة الخاصّة» ، از همان عبارت كشّى در ذيل شرح حال محمّد بن ابراهيم حضينى گرفته شده است ، ضمن اين كه اجماع ادّعاشده ، در رجال الكشّىِ موجود ، وجود ندارد و احتمالاً ابن داوود ، يا از مبناى كشّى چنين برداشت كرده كه حمدان نيز مى تواند از اصحاب اجماع باشد و يا نسخه اش با حواشى بوده و اجماع يادشده ، در حاشيه قرار داشته و وارد متن شده است .
به هر حال ، ممكن است كه بين «توثيق شدن حمدان» از سوى كشّى و «توصيف همو به اضطراب» از سوى نجاشى ، اين گونه جمع شود كه وى از جهت مذهب ، دچار انحراف ، ولى از جهت روايت ، مورد اعتماد بوده است .
و امّا كلام ابن غضايرى در تضعيف حمدان ، با وثاقت حديثىِ وى تنافى دارد ؛ ليكن چنان كه مشهور است ، در انتساب كتاب الضعفاء به ابن غضايرى ، ترديد وجود دارد . اين ، گذشته از مباحثى است كه در حجّيت تضعيفات ابن غضايرى ، مطرح است . از اين رو ، اعتماد به اين تضعيف ، مشكل است . ^۱۵
و . كسانى كه نامشان در ابتداى اسناد رجال الكشّى قرار گرفته است ؛ ولى از مشايخ او نيستند . اين افراد ، عبارت اند از :
۱ . احمد بن منصور خُزاعى .
شيخ طوسى وى را ، بدون آن كه مدح يا ذم كند ، از اصحاب امام رضا عليه السلام برشمرده ،
در كتاب رجالش مى گويد :
محمّد بن منصور بن نصر الخزاعىّ ، و يقال : أحمد بن منصور. ^۱۶
كشّى رحمه اللهدر روايات شماره : ۲۸ ، ۸۱ ، ۲۸۹ ، ۳۵۱ ، ۶۶۲ ، ۶۹۲ ، ۷۰۱ و ۸۴۶ ، با واسطه عيّاشى ، و تنها در دو مورد (روايات شماره : ۷۱۴ و ۷۳۴) بدون واسطه عيّاشى ، از وى حديث نقل كرده است كه با توجّه به اين كه شيخ طوسى وى را از اصحاب امام رضا عليه السلام دانسته و كشّى رحمه اللهدر موارد متعدّد ، با واسطه عيّاشى از او حديث نقل كرده ، قطعا نام عيّاشى از صدر اين دو سند ، افتاده است .
۲ . جعفر بن احمد بن ايّوب سمرقندى .
شيخ طوسى در باب «من لم يروِ عنهم عليهم السلام » كتاب رجالش ، وى را اين گونه توصيف مى كند :
جعفر بن أحمد بن أيّوب ، يعرف بـ «ابن التاجر» ، من أهل سمرقند ، متكلّم ، له كتب. ^۱۷
او در رجال النجاشى ، اين گونه توصيف گرديده است :
جعفر بن أحمد بن أيّوب سمرقندىّ ، أبو سعيد ، يقال له : ابن العاجز . كان صحيح الحديث و المذهب . روى عنه محمّد بن مسعود العيّاشىّ. ^۱۸
از اين بيان نجاشى ، وثاقت و عدالت او استفاده مى شود و روشن مى گردد كه وى در طبقه مشايخ عيّاشى بوده است و نه كشّى .
همچنين در رجال الكشّى موجود ، كشّى رحمه الله ، در روايات شماره : ۳۴ ، ۳۵ ، ۱۶۴ ، ۱۶۸ ، ۲۳۰ ، ۳۲۲ ، ۳۶۲ ، ۳۷۶ ، ۳۹۲ ، ۵۱۳ ، ۵۱۴ ، ۶۴۹ ، ۶۸۹ ، ۹۵۰ ، ۱۰۳۶ و ۱۱۲۸ ، با واسطه طاهر بن عيسى ، و در روايات شماره : ۵۹ ، ۱۰۵ ، ۱۸۲ ، ۲۸۱ ، ۴۹۵ ، ۶۱۴ ، ۷۰۲ ، ۷۱۸ ، ۸۸۳ و ۹۲۲ ، با واسطه عيّاشى ، از وى حديث نقل كرده است .
بنا بر اين ، در روايات شماره : ۶۶۳ ، ۷۹۲ ـ ۷۹۶ ، ۷۹۸ ـ ۸۰۲ و ۹۴۷ كه كشّى رحمه اللهبى واسطه از وى حديث نقل كرده ، به احتمال قوى ، واسطه (طاهر بن عيسى يا عيّاشى) از نسخه هاى موجود ، افتاده است . در قاموس الرجال ، به اين افتادگى ، تصريح شده است . ^۱۹
۳ . عبد اللّه بن محمّد بن خالد طَيالسى .
كشّى رحمه اللهاز استادش عيّاشى ، در مورد وى و برخى ديگر از راويان ، سؤال نموده و عيّاشى در پاسخ گفته است :
فما علمته إلاّ خيّرا ثقة. ^۲۰
شيخ طوسى نيز در باب اصحاب امام عسكرى عليه السلام ، فقط از او نام برده است . ^۲۱
همچنين نجاشى در توصيف او چنين گفته است :
عبد اللّه بن أبى عبد اللّه ، محمّد بن خالد بن عمر طيالسىّ ، أبو العبّاس التميمىّ ، رجل من أصحابنا ، ثقة ، سليم الجنبة. ^۲۲
كشّى رحمه اللهدر ۲۵ مورد با واسطه عيّاشى ، ^۲۳ و در روايت شماره ۷۹۰ با دو واسطه (ابو جعفر محمّد بن على بن قاسم بن حمزه قمى ، از محمّد بن حسن صفّار معروف به مَموله) ، از وى حديث نقل كرده است .
از مباحث گذشته روشن مى شود كه :
اوّلاً ، در وثاقت عبد اللّه بن محمّد بن خالد طيالسى ، ترديدى وجود ندارد .
ثانيا ، وى در طبقه مشايخ عيّاشى بوده است .
بنا بر اين و به احتمال قوى ، در روايات شماره : ۳۸۰ ، ۳۹۱ و ۷۶۲ كه كشّى رحمه اللهبدون واسطه از وى روايت كرده ، نام يكى از مشايخ كشّى افتاده است .
۴ . على بن حسن .
كشّى رحمه اللهاز وى در روايات شماره : ۴۵ و ۳۰۱ حديث نقل كرده و احتمالاً مراد از وى ، على بن حسن بن على بن فضّال است ؛ همان كسى كه كشّى رحمه اللهدر روايات شماره : ۳۳۹ ، ۷۲۱ ـ ۷۲۳ ، ۷۲۶ و ۹۳۷ به صورت مقطوع (با حذف يا افتادگى واسطه) از وى روايت نموده است .
روشن است كه با توجّه به طبقه ابن فضّال ـ كه از اساتيد عيّاشى و از اصحاب امام هادى و امام عسكرى عليهماالسلام بوده است ـ كشّى رحمه اللهنمى توانسته بى واسطه از وى حديث نقل كند .
۵ . محمّد بن يزداد رازى .
كشّى رحمه اللهدر روايت شماره ۱۰۱۴ ، از استاد خويش ، عيّاشى ، درباره احوال وى و برخى ديگر از راويان ، سؤال كرده و عيّاشى در مورد او گفته است :
لا بأس به. ^۲۴
شيخ طوسى او را در شمار اصحاب امام حسن عسكرى عليه السلام نام برده و برايش مدح و ذمّى نياورده است . ^۲۵
علاّمه حلّى نيز نام وى را در قسم اوّل كتاب رجالش كه به معتمدان و ممدوحان اختصاص دارد ، آورده و مدح عيّاشى را درباره وى به نقل از كشّى رحمه الله ، ذكر كرده است . ^۲۶
كشّى رحمه اللهدر روايات شماره : ۴۰ ، ۱۲۷ ، ۱۲۸ ، ۱۹۸ ، ۱۹۹ ، ۳۰۷ ، ۴۰۴ ، ۴۵۶ ، ۵۰۱ ، ۵۱۹ ، ۵۵۶ ، ۵۷۶ ، ۶۶۸ ، ۷۷۷ ، ۱۱۰۰ و ۱۱۰۱ ، با واسطه ، و تنها در روايت شماره ۲۶۳ ، بدون واسطه ، از وى حديث نقل كرده است .
بنا بر اين ، محمّد بن يزداد ، در طبقه مشايخ عيّاشى بوده و نقل بى واسطه كشّى از
وى ، بعيد به نظر مى رسد و به احتمال قوى ، در سند ، افتادگى وجود دارد .
۶ . حسين بن اِشكيب .
شيخ طوسى در كتاب رجالش ، وى را از اصحاب امام هادى و امام عسكرى عليهماالسلامذكر كرده و نامش را در باب «من لم يروِ عنهم عليهم السلام » نيز آورده است . ^۲۷ نجاشى وى را صريحا توثيق نقل كرده است . ^۲۸
كشّى رحمه اللهدر روايات شماره : ۴۷ ، ۸۴ ، ۱۹۱ ، ۲۳۲ ، ۵۵۱ ، ۶۹۰ ، ۷۰۶ ، ۷۳۷ ، ۷۴۰ ، ۸۲۱ و ۹۶۱ با واسطه عيّاشى ، و تنها در روايات شماره : ۲۹۰ و ۳۷۹ بى واسطه ، از وى حديث كرده است .
بنا بر اين ، وى از مشايخ كشّى نيست و كشّى رحمه اللهدو روايت اخير را يا به صورت مرسل و يا با افتادگى واسطه ، نقل كرده است . ^۲۹
۷ . يوسف بن سَخْت .
شيخ طوسى از وى در باب هاى : اصحاب امام عسكرى عليه السلام و «من لم يروِ عنهم عليهم السلام » نام برده ^۳۰ و علاّمه وى را صريحا تضعيف كرده است . ^۳۱ وى جزو مستثنيات ابن وليد از رجال نوادر الحكمة است . ^۳۲
كشّى رحمه اللهدر روايت شماره ۲۶۸ ، با واسطه على بن محمّد بن قتيبه ، و در روايات شماره : ۸۴۰ ، ۱۰۰۸ ، ۱۰۳۸ و ۱۱۲۹ ، با واسطه عيّاشى ، از وى حديث نقل كرده است .
بر اين اساس ، وى از مشايخ كشّى نبوده و نقل كشّى از وى در روايت شماره ۳۱۲ ، با افتادگىِ واسطه است .
اشاره به اين مطلب ، لازم است كه بجز افراد نامبرده ، افراد ديگرى نيز در ابتداى
اسناد رجال الكشّى قرار گرفته اند كه روايت كشّى از آنان ، مرسل است (يعنى نمى توانند از مشايخ كشّى باشند) ، كه به جهت روشنى آنها ، تنها بر اسامى فوق ، بسنده نموديم .