فصل چهارم : جايگاه «رجال الطوسى» در منابع رجالى

بررسى جايگاه علمى كتاب رجال الطوسى در ميان منابع رجالى شيعه ، آخرين فصل تحقيقى در بازشناسى اين كتاب است كه آن را در چند گفتار پى مى گيريم :

گفتار اوّل : جايگاه «رجال الطوسى» در نزد رجاليان

ميزان اعتبار رجال الطوسى را بايد از دو جهت ، بررسى كرد :
الف . از جهت طبقه بندى اى كه شيخ طوسى رحمه الله براى رجال ، ارائه كرده است .
ب . از جهت توثيق و تضعيف و ساير مطالبى كه وى در شرح حال راويان ذكر نموده است .
مشهور بين رجاليان ، اعتبار داشتن رجال الطوسى از هر دو جهت است و شاهد بر اين مطلب ، استفاده تمام رجاليان متأخّر از شيخ طوسى رحمه الله از كتاب وى است ، تا جايى كه آن ، در طول قرن هاى متمادى ، يكى از اصول مهمّ رجالى ، شناخته شده است .
البتّه اين نكته در مباحث گذشته نيز تذكّر داده شد كه شيخ طوسى رحمه الله در اين كتابش ، طبقه تمام راويان شيعه را تعيين نكرده و نام بسيارى از اصحاب و راويان ائمّه عليهم السلام را در آن نياورده است . همچنين بايد توجّه داشت كه معتبر بودن رجال الطوسى ، به معناى وجود نداشتن اشتباه در آن نيست ؛ چرا كه در اين كتاب نيز از جهات
مختلف ، اشتباهاتى ديده مى شود . ^۱
در ميان رجاليان ، تنها فاضل خواجويى است كه آراى شيخ طوسى رحمه الله در رجال الطوسى را معتبر نمى داند . وى كلام مرحوم شيخ در كتاب مذكور را حتّى موجب ظنّ به احوال رجال نيز ندانسته است . استدلال وى چنين است :
شناخت احوال راويان و پيروى از آراى شيخ طوسى مطلقاً (چه از رجال الطوسى و الفهرست ، و چه از ساير كتاب هايش) جايز نيست و خبر مرحوم شيخ در احوال رجال ، در هيچ حالى از احوال ، مفيد ظن و يا حتّى شك هم نيست ؛ زيرا كلام وى در احوال رجال ، مضطرب است.
از جمله اضطراب هاى كلام وى ، اين است كه در جايى مى گويد : فلان شخصْ «ثقه است» ، و در جاى ديگر درباره همان شخص مى گويد : «وى ضعيف است» ، چنان كه درباره سالم بن مُكرَم جمّال و سهل بن زياد ، چنين اتّفاق افتاده است .
نيز مرحوم شيخ در كتاب رجالش گفته است : «محمّد بن على بن بلال ، ثقه است» ؛ ^۲ ليكن در كتاب الغيبة ى خويش گفته است كه : «وى از مذمومين است» ^۳ و ... . ^۴
فاضل خواجويى در ادامه كلامش ، براى بيان وجود اضطراب در كلمات مرحوم شيخ ، چند مثال ديگر را نيز از كتاب هاى غير رجالى شيخ طوسى رحمه الله ، ذكر كرده است .
كلباسى در سماء المقال ، براى ايراد فاضل خواجويى ، جوابى ذكر كرده كه خلاصه آن ، چنين است :
كلمات مضطرب و غير معتبرِ شيخ طوسى رحمه الله نسبت به كلمات معتبر وى ، بسيار ناچيز و اندك اند و اين مقدار اضطراب ـ با اين فرض كه همين مقدار را نيز قبول كنيم ـ
موجب نمى شود تا از خبرهاى وى ، ظنّ در احوال رجال ، حاصل نشود . علاوه بر اين :
اوّلاً ، تناقضى كه فاضل مذكور درباره سالم بن مكرم مدّعى شده ، ثابت نيست ؛ چرا كه شيخ طوسى رحمه الله پس از آوردن نام وى در باب اصحاب امام صادق عليه السلام مى گويد : «سالم بن مكرم ، أبو خديجة الجمّال الكوفىّ ، مولى بنى أسد» ^۵ و در الفهرست گفته : «سالم بن مكرم ، يكنّى أبا خديجة ، ضعيفٌ» ^۶ .
بنا بر اين ، شيخ طوسى ، او را فقط در الفهرست تضعيف كرده و تناقضى بين دو كتاب ، وجود ندارد .
ثانيا ، اگر مراد وى ، تناقضى در غير اين دو كتاب است ، وى بايد آن را اثبات كند ، هرچند كه اين تناقض در مورد سهل بن زياد آدمى ، صحيح است ؛ زيرا مرحوم شيخ ، وى را در كتاب رجالش ^۷ توثيق و در الفهرست خويش ^۸ تضعيف كرده است . ^۹
كلباسى در ادامه جوابش ، درباره نقض مربوط به محمّد بن هلال گفته است كه در كلام فاضل خواجويى ، محمّد بن هلال با محمّد بن بلال خلط شده است ؛ چرا كه تناقض ادّعاشده بين رجال الطوسى و الغيبة ، مربوط به محمّد بن على بن بلال است و نه محمّد بن هلال .
به هر حال ، بخش اوّل جواب كلباسى (ناچيز بودن اشتباهات شيخ طوسى نسبت به فوايد كتابش) كلامى بسيار متين و استوار است و چنانچه منصفانه بنگريم ، مى بينيم كه فاضل خواجويى در قضاوت خود نسبت به آراى شيخ طوسى رحمه اللهاز حدّ اعتدال خارج شده است .
نيز در بحث تعارض رأى نجاشى و رأى شيخ طوسى رحمه الله گذشت كه بر خلاف
مشهور ـ كه به تقدّم رأى نجاشى قائل اند ـ عدّه اى تقدّم مذكور را نپذيرفته و در موارد تعارض ، ملاحظه قراين را لازم دانسته اند و در برخى موارد ، به تقدّم رأى شيخ طوسى رحمه الله نظر داده اند .