نقد كلام علاّمه حلّى درباره «رجال ابن عقدة»

چنانچه ديديد ، تمام مستند اين ادّعا ، عبارت علاّمه حلّى است و براى اظهار نظر درباره درستى يا نادرستى عبارت مذكور ، بايد به دو نكته توجّه داشت :
نكته اوّل . جاى ترديد نيست كه ابن عقده ، كتابى تأليف نموده و در آن ، نام راويان از امام صادق عليه السلام را گردآورى كرده است ؛ چنان كه در عبارت علاّمه حلّى ، به آن كتاب تصريح شده است .
نكته دوم . تعداد راويانى كه ابن عقده در كتابش نام آنان را آورده بوده ، چهار هزار نفر بوده است . اين نكته را نخستين بار ، ابن شهرآشوب مازندرانى در كتاب مناقب آل أبى طالب بيان كرده است . وى در فصلى كه براى بيان علم امام صادق عليه السلام آورده ، چنين مى گويد :
آنچه درباره علوم مختلف از امام صادق عليه السلام نقل شده ، از هيچ كس ديگر ، نقل نشده است . اصحاب حديث ، نام راويان ثقه از ايشان را ، با همه اختلاف هايى كه در آرا و نظراتشان وجود دارد ، گردآورى كرده اند كه شمارَش چهار هزار نفر است.
توضيح ، آن كه : ابن عقده در كتاب رجالش ، اين چهار هزار نفر را از اصحاب امام صادق عليه السلام برشمرده است. ^۱
لازم به ذكر است كه رقم «چهار هزار نفر» براى راويان و اصحاب امام صادق عليه السلام ، در منابع پيش از ابن شهرآشوب هم ذكر شده است ، چنان كه شيخ مفيد در الإرشاد ^۲ و طبرسى در إعلام الورى ^۳ آن را گفته اند .
تركيب دو نكته مذكور ، موجب مى شود تا بودن نام چهار هزار راوىِ امام صادق عليه السلام در كتاب ابن عقده ، ثابت گردد ، كه نخستين بار ، علاّمه حلّى و ابن شهرآشوب ، اثبات آن را انجام داده اند . آن گاه از ادّعاى اين دو عالم بزرگوار ، براى
صاحب مستدرك الوسائل و صاحب نهاية الدراية ، اطمينان حاصل شده كه رجال ابن عقدة در بر گيرنده نام چهار هزار نفر از اصحاب امام صادق عليه السلام بوده است .
با توجّه به مطالبى كه گذشت ، آشكار مى شود كه مستند و دليلى كه تركيب دو نكته فوق را تأييد كند ، وجود خارجى ندارد . بنا بر اين ، چندان هم مسلّم نيست كه رجال ابن عقدة ، نام چهار هزار نفر از اصحاب امام صادق عليه السلام را در بر داشته است .
نيز اين نظريّه كه «برخى از نام هايى كه ابن عقده در كتابش ذكر كرده ، در رجال الطوسى نيامده اند» ، بى اساس خواهد بود ؛ چرا كه آن ، بر اين مقدّمه استوار مى شود كه «تعداد نام راويان موجود در باب اصحاب صادق عليه السلام در رجال الطوسى ، ۳۰۵۰ نفر است و ابن عقده در كتابش نام چهار هزار نفر را ذكر كرده بوده است» .
از سوى ديگر ، بر اساس آنچه شيخ طوسى رحمه الله در مقدّمه كتابش گفته است ، وى در بخش مربوط به اصحاب امام صادق عليه السلام ، بر اصل كتاب ابن عقده افزوده است؛ زيرا وى منابعى در دست داشته كه در آنها نام هاى بيشترى نسبت به كتاب ابن عقده موجود بوده است .
براى نمونه ، نجاشى در شرح حال احمد بن على بن عبّاس بن نوح سيرافى ، تصريح كرده است كه وى كتابى به نام الزيادات على أبى العبّاس بن سعيد فى رجال جعفر بن محمّد عليهماالسلام داشته است . ^۴ شيخ طوسى رحمه الله نيز در شرح حال وى در الفهرست ، از اين كتاب نام برده است . ^۵
با استفاده از قراين گفته شده ، احتمال قوى مى رود كه مصدر و منبع شيخ طوسى رحمه اللهدر اصحاب امام صادق عليه السلام ، تنها كتاب رجال ابن عقدة نبوده و وى از مصادر ديگرى چون رجال ابن نوح ـ كه مكمّل رجال ابن عقدة بوده ـ نيز استفاده كرده است .
همچنين با توجّه به اين نكته كه تعداد اصحاب امام صادق عليه السلام در رجال الطوسى ۳۲۲۶ نفر است و به رقم چهار هزار نفر نمى رسد ، روشن مى شود كه تعداد اصحاب
نام برده شده در رجال ابن عقدة قطعاً كمتر از اين تعداد بوده است .
گفتيم كه محدّث نورى ، همانند سيّد صدر الدين ، از دو احتمال موجود در مراد شيخ طوسى رحمه الله ، احتمال اوّل را برگزيده است ؛ چرا كه چنين اعتقاد داشته كه شمار اصحاب امام صادق عليه السلام در رجال ابن عقدة ، چهار هزار نفر بوده است . از اين رو به توجيه نقصان تعداد اصحاب امام صادق عليه السلام در رجال الطوسى از اين رقم ، پرداخته ، مى گويد :
شيخ طوسى ، نام تعدادى از رجالى را كه در رجال ابن عقدة در شمار اصحاب امام صادق عليه السلام بوده اند ، به باب اصحاب امام باقر عليه السلام يا امام كاظم عليه السلام منتقل كرده است؛ زيرا غرض وى گردآورى نام اصحاب هر يك از امامان عليهم السلام و تعيين طبقه رجال بوده است .
پس وى در [ باب] اصحاب هر امام ، كسانى را ذكر كرده است كه بيشتر عمرشان را در عصر همان امام زيسته اند . او [تنها ]در صورتى نام آنان را در دو باب ذكر كرده است كه زمان قابل توجّهى را در عصر دو امام زيسته باشند .
امّا ابن عقده ، چون فقط اصحاب امام صادق عليه السلام را مورد نظر داشته است ، همه آنان را [ در كنار هم ] نام برده است ؛ حتّى كسانى را كه براى مدّت كمى امام صادق عليه السلام را درك كرده بودند .
شيخ طوسى ، بر اساس غرضش ـ كه تعيين طبقات راويان بوده است ـ كسانى را كه فقط ابتداى امامت امام صادق عليه السلام را درك كرده بودند ، در [ باب ]اصحاب امام باقر عليه السلام و كسانى را كه فقط انتهاى امامت ايشان را درك كرده بودند ، در [ باب ]اصحاب امام كاظم عليه السلام برشمرده است. ^۶
اين توجيه ، گرچه با تكلّفْ همراه است ، امّا سخنى قابل تأمّل و نيازمند دقّت است .
به هر حال ، هرچند بحث درباره مصدرشناسى اصحاب امام صادق عليه السلام در رجال الطوسى در هيچ جا به صورت اختصاصى مطرح نشده است ، ليكن از كلمات بزرگان
رجالىِ معاصر در كتاب هايى همچون : معجم رجال الحديث ، كلّيّات فى علم الرجال ^۷ و ... ، چنين استفاده مى شود كه آنان «واحد نبودن مصدر شيخ طوسى رحمه اللهدر باب اصحاب امام صادق عليه السلام » را امرى مسلّم دانسته و بحث هاى دوم و سوم ـ كه در پى مى آيند ـ را بر اين مبنا استوار كرده اند .