فصل دوم : مشخّصات «الفهرست»

گفتار اوّل : توصيف اجمالى «الفهرست»

يكى از شيوه هاى تصنيف بزرگان شيعه ـ چنان كه پيش تر نيز گذشت ـ «فهرست نگارى» بوده است . اين گونه تأليفات ، در دانش هاى گوناگون و از جمله در دانش رجال ، بهره هاى فراوانى داشته است .
شيخ طوسى رحمه اللهكتاب الفهرست خويش را براى معرّفى اصول و تصنيفات شيعه نگاشت . اين كتاب در بلندى مرتبه ، تا بدان جا رسيد كه يكى از اصول مهمّ رجال شيعه شناخته شد .

نام كتاب

شيخ طوسى رحمه اللهدر مقدّمه كتابش نام خاصّى را براى آن ذكر نكرده است ؛ امّا خود او در فهرست تأليفاتش در الفهرست ، ابتدا همين كتاب را نام مى برد و مى گويد :
محمّد بن حسن بن على طوسى ، مؤلّف اين فهرست است.
او پس از نام بردن از كتاب رجالش ، دوباره به همين كتاب اشاره مى كند و در توصيف آن ، چنين مى گويد :
و اين كتاب ، فهرست كتاب ها و اصل هاى شيعه و فهرست نام مصنّفان شيعه و
صاحبان كتاب ها و اصل ها و نيز [فهرست] كسانى است كه به نفع شيعه تصنيف كرده ، ولى شيعه نبوده اند. ^۱
نجاشى در شرح حال شيخ طوسى رحمه الله ، از اين كتاب با نام فهرست كتب الشيعة و أصناف المصنّفين نام برده است . ^۲ اين احتمال وجود دارد كه انتخاب اين عنوان براى كتاب ، به جهت معناى لغوى و گزارش محتوايى اى باشد كه شيخ طوسى در عبارت گذشته ، در شرح حال خويش آورده است .
امّا با توجّه به اين كه شيخ طوسى رحمه الله در تهذيب الأحكام ^۳ و الاستبصار ^۴
بعضى مطالب را به الفهرست ارجاع داده است و نه صرفاً كتابى با موضوع فهرست ، احتمال نامگذارى كتاب به عنوان «الفهرست» از جهت معناى اصطلاحى تقويت مى شود.
به هر حال ، در برخى مصادر لغوى ، تصريح شده كه صحيح اين واژه ، «الفهرس (بدون تاء)» است ، چنان كه در القاموس المحيط ^۵ و برخى ديگر از مصادر لغوى ، «فهرس» آمده است ؛ بلكه از ديوان الأدب نقل شده كه افزودن «تاء» به لفظ «فهرس» ، از زيادات عاميانه است . ^۶
اين ، در حالى است كه خود شيخ طوسى نيز در الاستبصار مى گويد :
فى الفهارس للشيوخ. ^۷
به هر حال، اينك اين كتاب به الفهرست شهرت يافته و براى الفاظى كه عنوان قرار مى گيرند و به اصطلاح ، «عَلَم» مى شوند ، سختگيرى هاى فنّى و لغوى ، جايى ندارد . ^۸
الفهرست ـ چنان كه خود شيخ طوسى نيز گفته است ـ نخستين كتابى است كه
كتاب شناسى بزرگى را بر اساس ترتيب حروف الفبا ارائه كرده و اعتماد دانشمندان شيعه و غير شيعه را جلب نموده است . اين مطلب با نام بردن نجاشى از اين كتاب در ميان تأليفات شيخ طوسى ، تأييد مى گردد . ^۹

و . دعا و عبادات

۳۹ . مصباح المتهجّد
۴۰ . مختصر المصباح

ز . تفسير

۴۱ . التبيان فى تفسير القرآن

ح . متفرّقه

۴۲ . مقتل الحسين عليه السلام
۴۳ . مختصر فى مقتل الحسين عليه السلام
۴۴ . مختصر أخبار المختار بن أبى عبيدة
۴۵ . مسألة فى وجوب الجزية على اليهود و المنتمين إلى الجبابرة
۴۶ . أُنس الوحيد
۴۷ . المسائل الإلياسيّة
۴۸ . مسائل ابن البرّاج
۴۹ . المسائل القمّيّة
۵۰ . مسألة فى الأحوال. ^۱