علّامه مجلسی، هنگام بررسی عبارت «رأس الایمان» در توضیح مفهوم صبر، نخست موقعیت آن را توصیف کرده و سپس معنای آن را بیان داشته است. ایشان موقعیت صبر را مقتضای زندگی دنیوی می‌داند که انسان، پیوسته با اموری روبه‌روست که برای نفس انسان، سخت و دشوار است (وقوع بلا، انجام طاعت و ترک معصیت). سپس صبر را نیروی مقاومی می‌داند که نفس انسان را به تحمل این شرایط و رعایت عقل و شرع در این موقعیت ثابت می‌دارد.^۱

از مجموع آنچه گذشت، چنین به دست می‌آید که هر چند در بیان متعلّق صبر، تعبیرهای مختلفی بیان کرده‌اند، ولی ماهیت آن را یک چیز دانسته‌اند. همه اندیشمندان، صبر را به معنای حبس کردن نفس گرفته و متعلّق آن را اموری مثل «بی‌تابی هنگام ناخوشایندی»، «مقتضای عقل و شرع» و «دشواری امور» دانسته‌اند. البته غزالی به گونه دیگری سخن گفته و آن را به معنای «پایداری در برابر هوس» دانسته است.

صبر در روایات

روایاتی که به مفهوم صبر کمک می‌کنند، دو دسته‌اند: یک دسته از آنها

می‌گوید: یعنی منتظر حکم پروردگارت علیه کافران باش.^۱

از مجموع دیدگاه لغت‌شناسان معلوم می‌گردد که: اوّلاً صبر، به معنای «بازداشتن نفس» است؛ ثانیاً مفهوم ضد آن، «جَزَع» است؛ و ثالثاً با «اکراه داشتن»، قرابت دارد.

تعریف اصطلاحی

محقّق طوسی، صبر را حبس و بازداشتن نفس از جَزَع هنگام ناخوشایندی‌ها می‌داند که اثر آن، بازداشتن نفس از اضطراب و زبان از شکایت و اعضا از حرکات غیر عادی است.^۲

راغب اصفهانی نیز پس از تعریف لغوی صبر، به معنای اصطلاحی آن پرداخته و آن را حبس کردن نفس بر مقتضیات عقل و شرع می‌داند که نتیجه آن یا واداشتن به کار شرعی و عقلی، و یا بازداشتن از کار غیر شرعی و غیر عقلی است.^۳

غزالی، هنگام تعریف صبر، نخست موقعیت صبر را روشن می‌کند و آن را نبرد میان انگیزه‌های دینی و نفسانی می‌داند. سپس بیان می‌دارد که صبر، عبارت است از: پایداری انگیزه‌های دینی در برابر انگیزه‌های نفسانی.^۴