149
بررسی و تحلیل روایات «مکارم الأخلاق»

که به معنای احسان و خیر گسترده و بیکران است.۱ راغب نیز تقریباً همین بیان را دارد.۲ از این رو، به نظر می‌رسد صِرف مؤلّفه احسان، بدون در نظر گرفتن مؤلّفه اتساع (آن گونه که برخی گفته‌اند۳)، دقیق نبوده و نمی‌تواند همه معنای بِر را نشان دهد.

1.. و البِرُّ: الاتِّساعُ فی الإِحسان‏ إِلى النّاس، و قال شیخُنَا:قال بعضُ أَربابِ الاشْتِقَاقِ: إِنّ أَصْلَ معنَى‏ البِرِّ السَّعَةُ، و منه أُخِذَ البَرُّ مُقَابِل البَحْرِ، ثمّ شاع فی الشَّفَقَة و الإِحسانِ و الصِّلَةِ، قاله الشِّهَاب فی العنایة. قلتُ: و قد سَبَقَه إِلى ذلك المُصَنِّفُ فی البَصَائِر، قال ما نصُّه: و مادَّتُها ـ أَعْنِی ب ر ر ـ مَوضوعةٌ للبَحْر، و تُصُوِّر منه التوسُّعُّ فاشتُقَّ منه‏ البَرّ، أَی التوسُّع فی فِعْل الخَیرِ، و ینسَب ذلك تارةً إِلى اللّه تعالَى فی نحو: إِنَّهُ هُوَ الْبَرُّ الرَّحِیمُ‏ و إِلى العَبْد تارةً فیقال: بَرَّ العَبْدُ رَبَّه، أَی تَوَسَّعَ فی طاعَتِه، فمِنَ اللّه تعالَى الثَّوابُ، و من العَبدِ الطّاعةُ و ذلك ضَرْبانِ: ضَرْبٌ فی الاعتقاد، و ضَرْبٌ فی الأَعمال. و قد اشتملَ علیهما قولُه تعالى: لَیسَ‏ الْبِرَّ أَنْ تُوَلُّوا وُجُوهَكُمْ‏ الآیة، و على هذا ما رُوِی‏ أَنه صلی الله علیه و اله سُئلَ عن‏ البِرّ فتَلَا هذه الآیةَ. و بِرُّ الوالدَینِ: التَّوسُّعُ فی الإِحسان إِلیهما (تاج العروس، ج۶، ص۶۹).

2.. الْبَرُّ خلاف البحر، و تصوّر منه التوسع فاشتق منه‏ الْبِرُّ، أی: التوسع فی فعل الخیر، و ینسب ذلك إلى اللّه تعالى تارة نحو: (إِنَّهُ هُوَ الْبَرُّ الرَّحِیمُ)‏ [الطور/ ۲۸]، و إلى العبد تارة، فیقال: بَرَّ العبد ربه، أی: توسّع فی طاعته، فمن اللّه تعالى الثواب، و من العبد الطاعة. و ذلك ضربان: و ضرب فی الأعمال، و قد اشتمل علیه قوله تعالى: (لَیسَ‏ الْبِرَّ أَنْ تُوَلُّوا وُجُوهَكُمْ)‏ [البقرة/ ۱۷۷] و على هذا ما رُوِی‏ «أَنَّهُ سُئِلَ عَلَیهِ الصَّلَاةُ وَ السَّلَامُ عَنِ‏ الْبِرِّ، فَتَلَا هَذِهِ الْآیةَ». فإنّ الآیة متضمّنة للاعتقاد و الأعمال الفرائض و النوافل. و بِرُّ الوالدین: التوسع فی الإحسان إلیهما، و ضده العقوق، قال تعالى: لا ینْهاكُمُ اللّه عَنِ الَّذِینَ لَمْ یقاتِلُوكُمْ فِی الدِّینِ وَ لَمْ یخْرِجُوكُمْ مِنْ دِیارِكُمْ أَنْ‏ تَبَرُّوهُمْ‏ [الممتحنة/ ۸]، و یستعمل‏ الْبِرُّ فی الصدق لكونه بعض الخیر المتوسع فیه‏ (مفردات الفاظ القرآن، ص۱۱۴).

3.. و التحقیق‏: أنّ الأصل الواحد فی هذه الكلمة: هو حسن العمل فی مقابل الغیر، و هذا المعنى یختلف باختلاف الأشخاص و الموضوعات و الموارد. فالبرّ من اللّه المتعال بالنسبة الى عبیده: هو الإحسان الیهم و اللطف و التجاوز عن خطیئاتهم. و من العبد فی مقابل الخالق المتعال: هو الطاعة و امتثال الأمر و العمل بوظائف العبودیة. و من الوالد بالنسبة الى أولاده: هو التربیة و التأمین و القیام بأمورهم و حوائجهم. و من الولد الى الوالد: هو الخدمة و الخضوع و الرحمة. و البرّ فی الكلام: هو الصدق و قول الحقّ. و فی العبادة: أن یأتى بها مقرونة بالشرائط و على ما یریده اللّه تعالى و یطلبه (التحقیق فی کلمات القرآن الکریم، ج۱، ص۲۴۹).


بررسی و تحلیل روایات «مکارم الأخلاق»
148

این موارد و موارد متعدد دیگری از این دست، نشان‌دهنده جایگاه ممتاز این صفت در کنترل نفس و تنظیم رفتار بوده و حکایتگر اهمّیت فوق‌العاده آن در موفّقیت انسان است.

۳. بِر

بِر در لغت

برخی لغت‌شناسان، «بِر» را به معنای احسان۱ و برخی آن را به معنای هر نوع خیر می‌دانند؛۲ امّا علاوه بر این مؤلّفه، مؤلّفه معناییِ دیگری نیز دارد و آن توسعه در احسان و خیر است. ازهری در تهذیب اللغة۳ و طریحی در مجمع البحرین۴ بر این معنا تصریح کرده‌اند. زبیدی در تاج العروس، معتقد است که اصل معنایِ بر، توسعه و گستردگی است و به همین جهت، به بیابان بزرگ «بَر» می‌گویند و از همین لغت، «بِر» مشتق شده

1.. البِرّ بالكسر: الإحسان (النهایة، ج۱، ص۱۱۷).

2.. البِرُّ: الصِّدْقُ و الطاعةُ. و فی التنزیل: لَیسَ‏ الْبِرَّ أَنْ تُوَلُّوا وُجُوهَكُمْ قِبَلَ الْمَشْرِقِ وَ الْمَغْرِبِ وَ لكِنَ‏ الْبِرَّ مَنْ آمَنَ بِاللّه‏؛ أَراد و لكنَ‏ البِرَّ بِرُّ مَنْ آمن باللّه؛ ... اختلف العلماء فی تفسیر البر فقال بعضهم: البر الصلاح، و قال بعضهم: البر الخیر. قال: و لا أَعلم تفسیراً أَجمع منه لأَنه یحیط بجمیع ما قالوا (لسان العرب، ج۴، ص۵۲).قال شَمِرٌ فی‏ قوله صلی الله علیه و اله‏: «علیكم بالصِّدْق فإِنّه یهْدِی إِلى‏ البِرّ». و اختلفَ العلماءُ فی تفسیر البِرّ، فقال بعضُهم: البِرُّ الصَّلاحُ، و قال بعضُهم: البِرُّ: الخَیرُ، قال: و لا أَعلمُ تفسیراً أَجْمَعَ منه؛ لأَنه یحِیط بجمیعِ ما قالُوا (تاج العروس، ج۶، ص۶۹).

3.. البِرّ: الاتِّسَاع فی الإحسان و الزّیادة فیه. و البِرّ: اسمٌ جامعٌ للخَیرات كُلّها (تهذیب اللغة، ج‏۱۵، ص۱۳۸).

4.. و" البِرُّ" بالكسر: الاتساع فی الإحسان و الزیادة، و منه سمیت" البَرِّیة" بالفتح و التشدید لاتساعها، و الجمع‏ البَرَارِی‏ (مجمع البحرین، ج۳، ص۲۱۹).

  • نام منبع :
    بررسی و تحلیل روایات «مکارم الأخلاق»
    سایر پدیدآورندگان :
    حمزه عبدی و عباس پسندیده
    تعداد جلد :
    1
    ناشر :
    انتشارات دارالحدیث
    محل نشر :
    قم
    تاریخ انتشار :
    1394
    نوبت چاپ :
    اول
تعداد بازدید : 41153
صفحه از 223
پرینت  ارسال به