از منطقه حرام دور شود و امکان وقوع در آن کاهش یابد. این صفت با توصیفی که گذشت، یکی از مکارم اخلاق شمرده شده است.

۲. حیاء

یکی دیگر از موضوعات مهمّ اسلامی، «حیا» است. از دیدگاه اسلام، حیا در نظام تربیتی انسان از جایگاه والایی برخوردار است. پیامبر گرامی اسلام، خُلق و خوی اسلام را حیا معرّفی کرده^۱ و فرموده است: «حیا، همه دین است».^۲

حیا در لغت

مطالعه دیدگاه لغت‌شناسان نشان می‌دهد که آنها تقریباً تعریف‌های نزدیک به هم ارائه کرده‌اند. به نظر طریحی، حیا عبارت است از: دگرگونی حال و انکساری که به جهت ترس از آنچه عیب شمرده و نکوهش می‌شود، حاصل می‌گردد.^۳ راغب، حیا را به انقباض نفس از زشتی‌ها و ترک آن به همین جهت (زشت بودن) تعریف کرده است.^۴ ابن منظور نیز حیا و حشمت را مترادف دانسته^۵ و آن را «انقباض» معنا می‌کند و در تبیین واژه حشمت، به یکی از مصداق‌های آن اشاره می‌کند.^۶ ابن اثیر، ضمن

ترس از وقوع در گناه کبیره،^۱تفسیر کرده‌اند. همان گونه که مشهود است، این تفسیرها بر دو قسم اند: بازداری از حرام و بازداری از شبهات. کاربرد نخست، مساوی با معنایِ تقواست و کاربرد دوم، معنای ویژه ورع است. لغت‌شناسان نیز به همین، اشاره کرده بودند.

خلاصه سخن این که از نظر لغت‌شناسان، دین‌شناسان و معصومان علیهم السّلام، ورع به معنای خویشتنداری و بازداریِ پیشرفته‌ای است که مانع ورود انسان به امور مشتبه می‌گردد. انسان باورع، دایره خویشتنداری خود را گسترده کرده و از امور حرام قطعی، به امور مشتبه، توسعه داده است. در حقیقت، انسان مؤمن، دارای توان خویشتنداری‌ای است که در اوّلین مرتبه، خود موجب بازداری از گناه قطعی و روشن می‌شود. اگر این توان، بیشتر شود و از این مرز عبور کند و به امور مشتبه و مشکوک نیز سرایت نماید، نام ورع بر آن صدق می‌کند. انسان باورع، انسان توانمندی است که نه تنها می‌تواند نفس خود را از امور حرام قطعی بازدارد، بلکه می‌تواند آن را از مشتبه و حتّی مباح بازدارد تا هر چه بیشتر