مجموعه این چند روایت، این مسئله را می‌رساند که حلم، کنترل نفس و خویشتنداری در موقعیت خشم است و با کظم غیظ و عفو، ارتباط نزدیک دارد.

در مجموع، روایات سه گروه پیش‌گفته، بر سه نکته اصلی تأکید دارند: ماهیت حلم ـ که مهار و کنترل نفس است ـ، ریشه مهار ـ که عقل و خرد است ـ و موقعیت کاربرد حلم ـ که خشم برانگیخته شده از جهل دیگران است ـ. در حقیقت، حلم، واکنشی خردمندانه از نوع مهار نفس به جهالت دیگران است که موجب خشم می‌شود.

جمع‌بندی

چکیده بررسی لغوی این است که حلم، عبارت است از: ثبات، تأنّی، طمأنینه و خردمندی هنگام خشم و ترک شتاب در واکنش که موجب ترک انتقام یا به تأخیر انداختن آن می‌شود. چکیده بررسی دینی، این است که حلم، مهار خردمندانه خشمِ ناشی از رفتار جاهلانه دیگران است. بنا بر این می‌توان نتیجه گرفت که موقعیت حلم، خشم است که از جهالت دیگران ناشی می‌شود؛ امّا خود حلم، توان مهار خشم است که ریشه در خرد دارد و موجب پایداری هیجانی و آرامش و ترک شتاب و سبک‌مغزی در واکنش می‌شود که نتیجه آن، ترک انتقام یا به تأخیر انداختن آن است.

این صفت با این توصیف، یکی از مکارم اخلاق است. بنا بر این، یکی دیگر از مکارم اخلاق، توان مهار خشم در مواجهه با ناملایمات روابط اجتماعی و به تأخیر انداختن واکنش یا گذشت کردن از آن است.

حلم و علم

از مسائل مهم در این بحث، ارتباط محکمی است که روایات بین علم و

کسی است که بتواند خشم خود را مهار نماید. پیامبر خدا صلی الله علیه و اله حلیم‌ترین مردم را کسانی می‌داند که وقتی به خشم می‌آیند، عفو می‌کنند.^۱ امیر مؤمنان علیه السلام نیز در معرفی حلیم‌ترین مردم، فرموده است: «الذی لایغضب».^۲ ایشان ترک غضب ناشی از مخالفت دیگران را برای اثبات حلم داشتن کافی دانسته^۳ و از قدرت یافتن فرد بر غضبش به وسیله حلم، به عنوان قوی‌ترین مردم، یاد کرده است.^۴

امام حسن مجتبی علیه السلام در پاسخ به این سؤال پدر که: «حلم چیست؟» گفت: «كَظْمُ الْغَيْظِ وَ مِلْكُ‏ النَّفْس».^۵ امام زین العابدین علیه السلام دو چیز را محبوب‌ترین نوشیدن‌ها نزد خداوند می‌داند: یکی فروبردن خشم به وسیله بردباری و دیگری فروبردن مصیبت با صبر کردن است.^۶

ایشان همچنین از کسی که هنگام غضب، حلم بورزد، به شگفتی می‌آید.^۷