حلم در متون دینی

امّا در متون دینی نیز می‌توان معنای حلم را یافت. متونی که می‌توان تعریف را از آنها به دست آورد، چند گونه‌اند. برخی از آنها حلم را ضدّ سفاهت و سبک‌مغزی معرفی کرده‌اند که در این صورت، حلم به معنای خردمندی و پختگی است. امام صادق علیه السلام حلم را جزء جنود عقل دانسته و ضدّ آن را سفاهت معرفی کرده است که جزء جنود جهل است.^۱ امام علی علیه السلام نیز حلم را «مهار دهان سفاهت» دانسته‌اند.^۲

گروه دیگری از روایات، حلم را واکنشی به رفتار جاهلانه طرف مقابل دانسته‌اند. پیامبر خدا صلی الله علیه و اله در بیان عامل شرافت و بلندمرتبگی نزد خداوند، حلم در برابر رفتار جاهلانه دیگران با فرد را بیان می‌دارد.^۳ یا در بیان این که چه کسانی از من نیستند، سه مورد را بیان می‌دارد که یکی از آنها، حلمی است که با آن، جهل جاهل را رد می‌کند.^۴

گروه سوم روایات، موقعیت نیاز به حلم و جایگاه کاربرد آن را بیان کرده‌اند که همان خشم است. بر اساس این روایات، هنگام خشم، صفت حلم به کار می‌آید که موجب مهار آن می‌گردد. به بیان دیگر، مراجعه به متون دینی نشان می‌دهد که قلمرو حلم، غضب است و حلیم،

به هنگام برانگیخته شدن خشم می‌داند.^۱ جاحظ، حلم را به معنای ترک انتقام گرفتن به هنگام خشم شدید می‌داند، با این که قدرت بر آن وجود دارد.^۲ جرجانی، حلم را آرامش داشتن هنگام برانگیخته شدن خشم می‌داند و از قول برخی، آن را به معنای به تأخیر انداختن تلافی ظالم، معرفی کرده است.^۳ مناوی نیز آن را به معنای تحمّل آزار زیردستان یا ترک مجازات مجرم و ظالم می‌داند.^۴

همان گونه که مشاهده نمودید، در برخی از این تعریف‌ها به معنای اصلی حلم و در برخی دیگر، به مصادیق آن پرداخته شده است. در این تعریف‌ها چند کلیدواژه مهم وجود دارد که عبارت‌اند از: تأنّی، وقار، طمأنینه، و خردمندی که هنگام خشم معنا می‌یابد و ضد سبکی و شتاب کردن است. مصادیق آن نیز عبارت‌اند از: تحمّل آزار، ترک انتقام گرفتن و تلافی کردن، و به تأخیر انداختن مجازات ظالم. بنا بر این، حلم به معنای عجله نکردن، با متانت برخورد کردن و با شتاب تلافی نکردن هنگام بروز خشم است. فرد بردبار، عاقلانه و باثبات و بدون تأثیرپذیری از هیجانات، عمل می‌کند و واکنش چنین شخصی، از روی سبکی نخواهد بود.