به ناخوشایندی به عنوان یکی از موقعیت‌های صبر باشد.^۱

این تحلیل از صبر در متون دینی با آنچه در لغت و اصطلاح به دست آمد، منافات ندارد. موقعیت صبر، امور ناخوشایند زندگی است که اقسامی دارد. این ناخوشایندها موجب بی‌تابی نفس می‌گردند. از این رو، به مهار کردن نفس و تحمّل سختی نیازمندیم که صبر نام دارد. این صبر ـ با توصیفی که گذشت ـ، یکی از نیازهای اساسی در تکامل الهی انسان است؛ زیرا هر امری از اوامر الهی که عامل تکامل انسان است، موقعیت سخت و ناخوشایندی است که نفس انسان با آن مشکل پیدا می‌کند. از این رو برای تحقّق همه فضایل اخلاقی، به نیروی صبر نیازمندیم. شاید به همین جهت باشد که از صبر به عنوان «رأس ایمان» یاد شده است. اگر صبر نباشد که سختی ایمان را تحمّل کند و نفس را از بی‌تابی بازدارد، مؤمن بودن، تحقّق نمی‌یابد. صبر با این توصیف‌ها و با این جایگاهی که دارد، یکی از مکارم اخلاق است.

۴. شُکر

شکر، یکی از مفاهیم اخلاقی و دینی محسوب می‌شود که در بسیاری از مواقع، با مفاهیم مهمّ دیگر دینی، قرین است. استفاده از مفهوم شکر در آیات

مجبور است خلاف طبع خود و خواسته‌هایش عمل کند و آنچه را ناخوشایند است، بپذیرد و عمل کند و آنچه را خوشایند است، ترک کند. وجه مشترک این دو، «سخت بودن» آنهاست. ترک کردن آنچه برای انسان، خوشایند است و انجام دادن آنچه ناخوشایند است، مشقّت دارد که همان مشقّتِ مخالفت با نفس است. لذا نفس در برابر آن بی‌تاب می‌گردد. این مشقت و سختی، می‌تواند مانعی بر سر راه ترک خوشایندها و انجام دادن ناخوشایندها گردد و مصلحت انسان را به مخاطره اندازد. اگر این مشکل به نوعی حل نشود، نفس انسان، بی‌تاب می‌شود و نخواهد توانست از خوشایندهای نفس دست کشد و ناخوشایندها را بپذیرد.

از آنچه گذشت، مشخص می‌شود که انسان، به عنصری نیاز دارد تا این سختی را بر او هموار سازد و سیر تکاملی را ممکن گرداند. این عنصر، حقیقتی به نام «صبر» است که خداوند متعال آن را در نهاد انسان قرار داده است. پس صبر یعنی «تحمل کردن سختی‌ها و دشواری‌ها، و پرهیز کردن از جَزَع و بی‌تابی». بر اساس این تعریف، موضوع اساسی صبر، «امور ناخوشایند»ی است^۱ که نفس در برابر آنها بی‌تاب می‌شود و به جَزَع و فَزَع روی می‌آورد. شاید بتوان روایاتی را که فقط به یک قسم ناخوشایند اشاره کرده‌اند، ناظر به همین نکته بنیادین دانست؛ هر چند ممکن است فقط ناظر