ریشه‌یابی واژه ذکر، نشان می‌دهد که اصل در معنای آن، «یاد» در مقابل «فراموشی» است و به کار بردن آن در معانی دیگر، بدان مناسبت است که مورد استعمال، دارای خصوصیتی است که موجب یاد و توجّه انسان به آن می‌شود، چنان که به پسر، از آن جهت «ذَکر» و «مذکر» گفته شده که موجب زنده ماندن و بقای یاد و نام پدر می‌گردد.

امّا حقیقت ذکر، عبارت است از توجّه دل به آفریدگار جهان و احساس این واقعیت که جهان، محضر خداست و انسان، در حضور اوست، و این معنا تحقّق نمی‌یابد، مگر با دو شرط: معرفت حقیقی نسبت به خداوند متعال، و توجّه به او. به بیان روشن‌تر، تا انسان، آفریدگار حقیقی جهان را نشناسد، نمی‌تواند او را یاد کند. بنا بر این، کسانی که چیزی غیر از معبود حقیقی را عبادت می‌کنند، در واقع، او را یاد نکرده‌اند؛ بلکه پندار خود را یاد کرده‌اند.^۱

صفت و صفت عفو در روایت پیشین نیست. از این رو به همین مقدار بسنده می‌کنیم.

۲. مواساة الرجل أخاه فی ماله

به گفته ابن اثیر و ابن منظور و طریحی، مواسات به معنای شریک و سهیم ساختن دیگران در مال است.^۱ فیروزآبادی، آن را به این معنا می‌داند که دیگری را از آن بهره‌مند سازی.^۲ آنچه از لغت برمی‌آید، این است که اسوه و مواسات از یک ریشه‌اند. لذا اسوه نیز به معنای همانند دیگری شدن است؛ همان گونه که مواسات در مال، به معنای همانندی در استفاده است. بنا بر این، آنچه تحت عنوان مواسات آمده، همان چیزی است که پیش‌ از این با تعبیر اعطاء (اطعام السائل) آمده بود. از این رو بیشتر از این بدان نمی‌پردازیم.

۳. ذکر اللّه کثیراً

یادکَرد خدا از عواملی است که موجب ارتباط با او و التذاذ معنوی می‌گردد. واژه‌شناسان برای مادّه «ذکر»، دو معنا بیان کرده‌اند: یکی «یادکرد» در مقابل «فراموشی»، و دیگری «نَری» در مقابل «مادگی».^۳