منطقی‌ای استدلال می‌کردند و منطق این شیوه‌ها چیست، به چشم نمی‌خورد؛ بلکه عمدتاً به سمت تبیین‌های فلسفی و عرفانی رفته‌اند. لذا ساختارهای کلّی، از این حوزه‌ها به عاریت گرفته شده و احادیث، بیشتر جنبه تأییدی پیدا کرده‌اند.

از نخستین جریان‌های اخلاقی می‌توان به متکلّمان معتزلی اشاره کرد که با عنوان نمودن حُسن و قُبح عقلی افعال بشر، در صدد تدوین نوعی اخلاق بشری مستقل از دین بر آمدند؛ و‌لی با توجّه به عمر کوتاه این جریان، تلاش‌های آنان ثمر‌بخش نگردید و اگر چه متکلّمان شیعه این مبنا را پذیرفته بودند، امّا کاری جدی در تبیین ابعاد مختلف بحث، صورت ندادند و صرفاً به تکرار سخنان گذشتگان اکتفا کردند.

جریان فلسفی اخلاق، هر چند به ظاهر، ادامه فعّالیت‌های متکلّمان تلقّی شد، ولی غالباً نمونه‌برداری از اخلاق یونان باستان و اقتباس از نظریات اخلاقی افلاطون و به خصوص اخلاقیات ارسطو بود که به هیج وجه، آن را نمی‌توان «اخلاق دینی» دانست؛ بلکه اخلاقی صرفاً عقلانی و بشری بود. برای نمونه می‌توان به کتاب سعادت الأسعاد ابوالحسن عامری، تهذیب الأخلاق ابن مسکویه، علم اخلاق بوعلی سینا و اخلاق ناصری خواجه نصیر طوسی و... اشاره کرد که به کتاب اخلاق نیکوماخوسی ارسطو تطبیق می‌کنند. نظریه کلیدی حدّ وسط ارسطو حتّی در کتب اخلاقی زمان حاضر نیز قابل مشاهده است. جامع السعاده ملّا محمّدمهدی نراقی و معراج السعاده ملّا احمد نراقی، نمونه‌های این تأسّی در نظریه حدّ وسط هستند.^۱

مِنْ حَوْلِک...).^۱ از همین روی، از قرون نخستین اسلامی که احادیث جمع‌آوری می‌شدند، توجّه به احادیث اخلاقی، از جایگاه ویژه‌ای برخوردار بود. برای نمونه می‌توان به کتاب الزهد حسین بن سعید اهوازی، روایات اخلاقی الکافی، تحف العقول و همچنین بسیاری از کتب صدوق مثل الخصال که عمدتاً به روایات اخلاقی پرداخته‌اند، توجه نمود. در کتب اهل سنّت نیز با جریان مشابهی روبه‌رو هستیم.

گاهی برخی از روایات، نویسندگان را به سمت نگارش کتاب‌های موضوعی می‌کشند، مثل حدیث جنود عقل و جهل، احادیث مربوط به زهد، احادیث مکارم الأخلاق و... که خود جریان‌ساز برخی از نگارش‌های حدیثی ـ اخلاقی بوده است. در این نوشته، ما به احادیث مشهور «مکارم الأخلاق» خواهیم پرداخت؛ مفهومی که در حدّ خود جریان‌ساز بوده‌ است و برخی از نویسندگان متقدّم و متأخّر را به خود مشغول نموده و باعث شده است که کتاب‌های خاصی در این مورد نوشته شود. این نگاشته‌ها و نگارش‌های کلّی‌تر مثل الکافی، الخصال و تحف العقول که به مجموعه اخلاقیات اشاره کرده‌اند، در حدّ جمع‌آوری روایات باقی مانده‌اند و دست کم در قرون نخستین، نوشته‌های توصیفی و تبیینی، کمتر شکل گرفته‌اند؛ امّا بعد‌ها بر اساس این روایات، کتب اخلاقی‌ای نگارش یافتند که قصد توصیف و تبیین مفاهیم اخلاقی را داشتند. اگر چه متأسّفانه، نگارشی که بخواهد دقیقاً ساختارهای حاکم بر احادیث معصومان علیهم السّلام را آشکار کند و نشان دهد که اهل بیت علیهم السّلام با چه شیوه